Zwrot spekulatywny w naukach posthumanistycznych stał się faktem, a swoją popularność zawdzięcza między innymi Grahamowi Harmanowi, twórcy ontologii zwróconej ku przedmiotom. Filozof nazywa ją teorią wszystkiego, gdyż dzięki niej rezygnuje z hegemonicznej kategorii podmiotu, oddając tym samym głos niezliczonej rzeszy przedmiotów, uwolnionej już spod antropocentrycznej władzy sądzenia. Spekulatywna filozofia zaprasza nas nie tylko do kontestacji zastanych norm i reguł myślenia, lecz przede wszystkim zachęca do snucia nowych opowieści posługujących się spekulacją i wyrastających z nieodpartego przekonania, że realistyczne myślenie musi być dziwne. Targana niepokojami klimatycznymi współczesność wymaga od nas odwagi eksperymentu oraz nieprzeciętnej wyobraźni. Pomysły na prezentowane w numerze artykuły rodziły się podczas warsztatów spekulatywnych w poznańskim Pawilonie, prowadzonych przez Andrzeja Marca. Ich założeniem było powiązanie ze sobą osób z pola nauki i sztuki, aby w duetach pracowały nad teoretyczno-artystycznymi tekstami. Zbyt często teoria traktowała sztukę instrumentalnie, jako ilustrację własnych przekonań, a sztuka nierzadko do tej pory wykorzystywała rozważania teoretyczne, poszukując w nich jedynie usprawiedliwienia dla swoich działań. Celem warsztatów było stworzenie przestrzeni, w której eksperymentalne poszukiwania artystyczne i radykalne manifesty estetyczne mogły poniekąd organicznie spleść się z badaniami naukowymi i teoretycznymi dyskusjami. Umożliwia to właśnie zwrot spekulatywny, który postrzega estetykę jako dominujący sposób myślenia, co więcej, pozwala nam pomyśleć relację między sztuką a teorią jako dynamiczny, skomplikowany i owocny proces wiedzotwórczy.

Najwyższym urzędem roztaczającym w Polsce opiekę nad rozmaitymi dziedzinami kultury oraz osobami tę kulturę tworzącymi, wśród których ważne miejsce zajmują artystki i artyści, jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Do podstawowych zadań tego ministerstwa należą „troska o materialne i niematerialne dziedzictwo narodowe” i „upowszechnianie tradycji państwowej i narodowej”. Zastanawiając się nad priorytetami władzy państwowej, od 2015 roku sprawowanej w Polsce przez przedstawicielki i przedstawicieli Zjednoczonej Prawicy, zaprosiliśmy autorki i autorów do rozważenia na łamach „Czasu Kultury” pytania o to, w jaki sposób przymiotnik „narodowy” wpływa na praktykę artystyczną i instytucjonalną, wsparcie i promocję sztuki w Polsce, a także czy wyznaczana przez jego użycie perspektywa stymuluje strategie oporu podejmowane w imię różnorodności twórczości artystycznej. Problemy te zyskują szczególne znaczenie w kontekście rosnącej popularności odniesień narodowych w retoryce polityków polskiej prawicy. Czy w praktyce artystycznej można wytyczyć granicę, stawiając sztukę podporządkowaną tak zwanym interesom narodowym w opozycji do twórczości niezaangażowanej albo wpisującej się w szeroką perspektywę społeczną i krytyczną? Czy decydujący w ostatnich latach o polityce państwa przedstawiciele i przedstawicielki partii prawicowych uprzywilejowują określony rodzaj sztuki, odpowiadający uznawanej przez nich wizji świata? Jakie strategie oporu wobec narodowej orientacji ministerstwa, podległych mu instytucji i ogłaszanych z jego ramienia programów grantowych przyjmują konkretni artyści i wspierające je organizacje? W 2022 roku minęło dziesięć lat od otwarcia wystawy Nowa sztuka narodowa. Realizm narodowo-patriotyczny w Polsce XXI wieku w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Zmiany, jakie w czasie tej dekady dokonały się zarówno w dyskursie dotyczącym sztuki w Polsce, jak i w praktyce wystawienniczej, repertuarowej, organizacyjnej czy promocyjnej, symbolicznie wskazuje prezentacja instalacji Jerzego Kaliny Zatrute źródło na Dziedzińcu Głównym Muzeum Narodowego w Warszawie (2020) oraz objęcie dyrekcji kluczowych instytucji prezentujących sztukę współczesną przez osoby nominowane przez ministra Piotra Glińskiego, który w Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski umieścił Piotra Bernatowicza (2020), w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki – Janusza Janowskiego (2022), a w Muzeum Sztuki w Łodzi – Andrzeja Biernackiego (2022). W bloku tekstów poświęconych polskiej sztuce narodowej publikujemy wywiad z Piotrem Bernatowiczem. Dyrektor warszawskiego CSW stwierdza w rozmowie, że cechy konstytuujące dyskursywną kategorię narodu to wolność, otwartość na różnorodność i respektowanie określonego repertuaru wartości. Bernatowicz deklaruje, że program kierowanej przez niego instytucji tworzony jest tak, by zachować pluralizm warunkowanych politycznie perspektyw rzeczywistości prezentowanej w sztuce, co skłania go do otwierania przestrzeni Zamku Ujazdowskiego dla artystów, którzy nieczęsto znajdowali wcześniej miejsce w polskich galeriach. Równocześnie odpiera zarzut stronniczości, sugerując, że artyści deklarujący sympatie lewicowe nie są cenzurowani, lecz dokonują aktów autocenzury, nie udzielając zgody na prezentację swoich prac na wystawach organizowanych w kierowanej przez Bernatowicza instytucji. Kolejne teksty włączone do tego wydania „Czasu Kultury” niosą refleksje na temat sztuki, której wizja zawężana jest zgodnie z upolitycznioną, warunkowaną narodowo praktyką instytucjonalną. Prowokuje ona autorki i autorów do wskazywania krytycznych interpretacji konkretnych działań artystycznych i organizacyjnych oraz do dyskursywnego poszerzania kanonu odniesień narodowych. W swoich tekstach wskazują więc i omawiają przykłady twórczości i działań kontekstualizujących zastany repertuar, które zdolne są przeciwstawić się oczekiwaniom narzucanym przez autorytet władzy, skłonnej podkreślać znaczenie tematów narodowych w duchu retroutopii, odpowiadającej praktyce narodowej polityki historycznej.