TEATRALNE NEGOCJACJE: Komfort limitowany

Jakub Skrzywanek mógłby pozwolić sobie na zajęcie wygodnej niszy, przeznaczonej dla zaangażowanych, ale oswojonych, przewidywalnych i zawłaszczonych przez krytyczny mainstream reżyserów teatralnych. Mógłby także trzymać się bezpiecznej posady dyrektora artystycznego Teatru Współczesnego w Szczecinie, tylko od czasu do czasu manifestując umiarkowaną krnąbrność wobec organizatora w walce o niezależność i budżet – co z pewnością przydawałoby mu splendoru w opiniotwórczym w polskiej kulturze gronie osób o poglądach lewicowych, a nie przeszkadzało w realizacji bieżących celów. Mógłby lawirować na cienkiej granicy pomiędzy pragmatyzmem i idealizmem, godząc etykietę artystycznego wywrotowca ze stabilnością własnego zatrudnienia, co dałoby mu przepustkę ku większym scenom o ustalonej renomie. W ten sposób zapewniłby sobie nie tylko ekonomiczny komfort, nie zamykając przy tym możliwości pracy w różnych miejscach Polski, ale także nie nadwyrężyłby zaufania podobnych sobie utopistów, sprawdzających szanse na zmienianie rzeczywistości za pomocą sztuki.

Wilk mógłby być zatem syty, a owca cała. Jest jednak trochę inaczej – buntownicza natura młodego reżysera popycha go czasem o krok poza granicę własnego bezpieczeństwa i spokoju, a może nawet jeszcze dalej – na krawędź przepaści. Skrzywanek zdaje się nie obawiać możliwego upadku, jakby wierzył w to, że odwaga ma jeszcze znaczenie w polu sztuki. To reżyser, który nie tylko wychodzi poza strefę własnego komfortu, ale też skutecznie pozbawia komfortu odbiorców swoich spektakli. Od kilku lat realizuje on projekty noszące wyraźne piętno Brechtowskiego efektu obcości, a wyzwalające emocjonalne reakcje widowni; przesycone głębokim smutkiem, choć wcale niestroniące od dowcipu; wynikające z wnikliwego namysłu nad rzeczywistością, którą obserwuje i portretuje z dokumentalną precyzją, równocześnie nie godząc się z tym, jaka jest. W ostatnich kilku latach niemal każda jego produkcja jest formą estetycznego eksperymentu, rzucającego wyzwanie nieco innym obszarom teatralnej konwencji (co nie wynika z braku pomysłu na własny styl, a raczej z nieposkromionej pomysłowości i reżyserskiej gotowości do sprawdzania różnorodnych rozwiązań scenicznych). W każdej z nich widoczny jest coraz wyraźniej stosunek Skrzywanka nie tylko do teatralnych wizji świata i jego historii, ale także do tworzących je bohaterek i bohaterów jego spektakli. Powoływane przez niego postaci zaczynają już nosić piętno specyficznego stylu prowadzenia współpracujących z nim aktorek i aktorów.

Spektakle Skrzywanka łączy jeszcze jedna cecha: zdolność do wywołania niepokoju w świadomości widzów tworzonych przez niego przedstawień. Reżyser „Śmierci Jana Pawła II” (Teatr Polski w Poznaniu, 2022) rzadko pozostawia swoją publiczność obojętną. Niezależnie od tego, czy jego spektakle dotyczą stosunku artystów i artystek do wojny w Ukrainie, stanu psychiatrii dziecięcej w Polsce, sytuacji osób z niepełnosprawnościami, czy kryzysu mieszkaniowego, Skrzywanek prowokuje – nie zawsze uzasadnione – wrażenie naszej współodpowiedzialności za zaniedbania i doświadczaną bezsilność. Spokojnie jednak – zdaje się sugerować z nutką ironii – to tylko teatr. Tu tylko się bawimy, problemy was nie dotyczą.

Twórca „Kordiana” (Teatr Polski w Poznaniu, 2018) – spektaklu, z którego wylewała się feministyczna złość i w którym z ust odkrytej wówczas dla profesjonalnego teatru Alex Freiheit (Siksa) wybrzmiewał głos niesłyszanych i ignorowanych kobiet – po namaszczeniu przez Annę Augustynowicz objął w styczniu 2022 roku stanowisko w Teatrze Współczesnym. Był wówczas jednym z najmłodszych dyrektorów w historii polskiego teatru. Szybki awans nie zniechęcił go jednak do mącenia wody w stawie, na którego spokojnej tafli unosi się większość repertuarowych scen. Najlepszym tego przykładem jest fakt, że w obliczu chronicznego niedofinansowania szczecińskiej instytucji potrafił – współdziałając z zatrudnionymi w niej osobami – walczyć o budżet. Przyniosło to pożądany skutek – 22 marca tego roku sukcesem zakończył się trwający miesiąc protest zespołu artystycznego Teatru Współczesnego, który prowadzony był pod (podobnym do hasła protestu zainicjowanego przed dekadą przez Pawła Demirskiego i Monikę Strzępkę) hasłem „Teatr to nie firma”. Na dwa tygodnie przed wyborami samorządowymi prezydent Szczecina Piotr Krzystek obiecał pieniądze na zwiększenie wynagrodzeń aktorek i aktorów (oświadczenie wydane wówczas przez zespół TW nie wspomina o pracowniczkach i pracownikach działu technicznego czy administracji), zapowiedział gotowość do przyznania brakujących środków na produkcję spektakli zaplanowanych w tym sezonie i bieżącą działalność teatru oraz zadeklarował stopniowe zwiększanie dotacji podmiotowej przez kolejne dwa lata. Choć wiem, że sama niezgoda instytucji wobec ich organizatorów nie zawsze jest słuszna, jestem przekonany, że ten godnościowy sukces nie pchnie Teatru Współczesnego ani jego dyrektora artystycznego w kierunku ugodowego konformizmu.

Prapremierowe wykonania „Człowieka z papieru. Antyopery na kredyt” – najnowszego przedstawienia Skrzywanka, zrealizowanego jako koprodukcja Teatru Powszechnego im. Zygmunta Hübnera w Warszawie i Przeglądu Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu – zaprezentowane zostały czterokrotnie jako spektakl galowy tegorocznej edycji PPA. Nie obyło się bez kontrowersji wynikających między innymi z ironicznego podejścia reżysera i pracującego z nim zespołu do formuły gali jako pełnego muzycznych hitów, blichtru, uroku i wzruszeń, dopracowanego estetycznie widowiska, które przedstawicielkom i przedstawicielom środowisk teatralnego i muzycznego daje zwykle okazję do samozadowolenia, a publiczności – do sycenia się własnym snobizmem. „Człowiek z papieru”, co sugeruje także pojęcie „antyopera” w podtytule tego spektaklu, podjął grę ze wskazaną konwencją, ukazując ją w groteskowym odbiciu oczekiwań pojawiającego się co jakiś czas na scenie dyrektora teatru. Domagał się on zapewnienia publiczności rozrywki i dobrej zabawy. Podczas wrocławskich pokazów rolę tę zagrał Cezi Studniak, od 2015 roku dyrektor PPA, a obok aktorów warszawskiego Teatru Powszechnego na scenie wystąpili także Ralph Kaminski i Julia Wieniawa. Nawet takie gwiazdorskie atrakcje nie usatysfakcjonowały jednak części wrocławskiej publiczności, wyrażającej niezadowolenie z wybranego przez Skrzywanka tematu (kryzysu mieszkaniowego wynikającego z nienaturalnie rosnących cen kupna i wynajmu nieruchomości), nieakceptującej metateatralnego osadzenia fabuły pomiędzy dokumentem a kreowaną na scenie lub przed kamerą fikcją oraz zawiedzionej – nie zawsze perfekcyjnym – przygotowaniem wokalnym części zespołu. Wśród krytycznych komentarzy po wrocławskiej premierze pojawiały się głosy sugerujące „komunistyczne zaangażowanie” reżysera oraz stwierdzenia, że zamiast obiecanej piosenki aktorskiej zaprezentowano „kakofonię dźwięków”.

Sądzę, że jest inaczej: dzięki spójnej koncepcji dramaturgicznej współtworzonej przez Piotra Grzymisławskiego (libretto) nachalnie wręcz tematyzowana w trakcie przedstawienia potrzeba pozbawienia publiczności dobrego samopoczucia (wyśpiewana w refrenie jednego z songów, których teksty napisał Jaś Kapela: „Mamy nadzieję, że źle się bawicie”) jest dowodem na nieadekwatność i dysonans pomiędzy rozrywkową a społeczną funkcją teatru. Świadcząc o bezradności sztuki wobec realiów twardej, drapieżnej ekonomii, deklaratywna rola „popsujzabawy” pozwoliłaby na wskazanie diametralnych różnic pomiędzy oczekiwaniami i efektami, które ta „Antyopera na kredyt” proponuje wrocławskiej i warszawskiej publiczności. O ile nastawieni na rozrywkę widzowie gali PPA odczuli zawód, częściowo wynikający ze społecznej orientacji przedstawienia, o tyle deklaratywnie zaangażowana, zorientowana lewicowo publiczność Teatru Powszechnego im. Zygmunta Hübnera zyskała szansę osobistego zdystansowania się wobec prezentowanych problemów i okazję do śmiechu. Oba typy reakcji dają szansę wprowadzenia na scenę dwóch celów: zaangażowania i humoru. Choć w zależnych od miejsca prezentacji efekt ten uzyskiwany jest po biegunowym odwróceniu przesłanek, połączenie autotematycznego dowcipu z praktyką punktowania systemowych błędów w obu przypadkach pozwala dostrzec absurdy niesprawiedliwości i uprzywilejowania określonych grup społecznych w Polsce, która „ideały Sierpnia” zastąpiła „świętym prawem własności”. O tym prawie także śpiewa się ze sceny.