Projekt ustawicznego Oświecenia

Przyznam, że w ostatnich latach z rosnącym zniecierpliwieniem reaguję na teksty, które zawierają frazy o „krytyce kartezjanizmu”, „nieludzkich rządach nowoczesności”, „panowaniu biopolityki” czy wreszcie o „zbrodniczości Oświecenia”. Oczywiście, jestem świadomy negatywnych aspektów techniki, nowoczesności, nauki, Oświecenia. Tyle tylko, że mam wrażenie, iż zostały zachwiane proporcje. Wcześniej krytyka postmodernistyczna, dziś posthumanistyczna czy ta spod znaku nowego materializmu to reprodukcje i kolejne mutacje krytyki, którą znamy już od czasu ukazania się „Dialektyki Oświecenia”. Przypomnę, że oryginał wydano w 1947 roku, ale w Polsce przekład ukazał się dopiero w roku 1994. Siedemdziesiąt cztery lata to sporo – w tym czasie upadły „realne komunizmy”, przez co zmienił się horyzont przyszłości. Początkowo „koniec historii” wydawał się czymś optymistycznym, ale dziś, gdy koniec historii się skończył, zostaliśmy w czasie interregnum. Stare umarło, a nowe nie może się narodzić, i – zgodnie ze wskazaniem Antonia Gramsciego – to czas, w którym rodzą się potwory.

Ten czas przejścia, niestabilności został przewidziany Immanuela Wallersteina. Wyciągając wnioski z obserwacji cykli życia i śmierci historycznych systemów społecznych, nie tyle pracował jak socjolog historyczny, ile wskazywał niczym futurolog, że nadchodzące kilkadziesiąt lat będzie czasem bifurkacji, przebiegunowania się systemu globalnego. Przyznam, że – jako propagator Wallersteina na polskim gruncie – długo pozostawałem sceptyczny wobec tej części jego myślowego dorobku. Dziś w przyspieszonym tempie koryguję swój sceptycyzm. Fluktuacje naszego świata są widoczne, począwszy od geokultury, konstelacji geopolitycznych, a skończywszy na zdawałoby się stabilnym odwiecznie klimacie. Czas bifurkacji to czas wielkiej odpowiedzialności, gdyż wiąże się z wielkimi zagrożeniami, ale i otwiera wielkie możliwości. Trwałe stabilne układy sił ulegają rozchwianiu, a to oznacza z jednej strony utratę pewności, stabilności, lecz z drugiej daje szansę na to, że uścisk pewnych rodzajów władzy ulega osłabieniu, pojawiają się luki, pęknięcia, prześwity.

I właśnie w takim krajobrazie warto intensywnie podjąć dyskusję o przyszłości Oświecenia i nowoczesności. Właśnie dziś, gdy pewne porządki zapoczątkowane wraz z „wyjściem z niedojrzałości” zdają się kończyć, obumierać. Analiza wymaga więc intensywnej rewizji, retrospekcji, badania, które poprzez archeologię i genealogię Oświecenia wydobędzie to, co warto podtrzymywać, przekształci to, co się wypaczyło, i porzuci te z oświeceniowych projektów, które zgoła rozumnymi się nie okazały. Zapytacie, dlaczego formułuję taki manifest ruchu ustawicznego Oświecenia? Cóż, odpowiedź jest już naszkicowana powyżej. W czasie bifurkacji należy intensywnie przeglądać przestrzeń możliwości, starać się, aby pożądane przez nas procesy, tendencje, projekty wzmacniać, stabilizować, tworzyć kanały, dzięki którym przyszłość nabierze kształtów – tych niosących nadzieję, a nie tych rodem z koszmarów.

Odnoszę wrażenie, że w swej diagnozie nie jestem odosobniony. Choć nurt rytualnych antyoświeceniowców jest wciąż silny, to Oświecenie zdaje się zyskiwać kolejny oddech. Za sygnał tego odbieram książkę „Oświecenie, czyli tu i teraz” zredagowaną przez Łukasza Rondudę i Tomasza Szerszenia, a wydaną wspólnie przez Wydawnictwo Karakter i Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Obecność Muzeum jako wydawcy to nie przypadek, gdyż książka jest integralną częścią projektu zapoczątkowanego przez wystawę „Czym jest Oświecenie? 200 lat gabinetu rycin BUW”. Ryciny prezentowane na wystawie stanowią, jako esej wizualny, integralną część publikacji.

Książka jest zapisem wielogłosowym, próbą uchwycenia miejsca Oświecenia dziś. Początkowy, pełniący funkcję wstępu tekst Rondudy i Szerszenia zgodnie ze swym tytułem „tu i teraz” nie tylko rekapituluje rozważania nad Oświeceniem, ale także sytuuje je i wskazuje na ich teraźniejszy kontekst. Autorzy, zaczynając od Immanuela Kanta i jego myśli o wychodzeniu przy pomocy rozumu z niedojrzałości, zarazem wskazują za Achille Mbembe na niedojrzałość samego Kanta (i jego epoki). Rasizm, który był elementem Kantowskiej antropologii, podminowywał jego filozoficznie gruntowany uniwersalizm. Widzimy wyraźnie, że Oświecenie samo musiało dorosnąć. Przyznam jednak, że obraz przekazany w tekście wstępnym został odrobinę zbyt pospiesznie nakreślony. Ronduda i Szerszeń słusznie wskazują na konieczność „oświecania Oświecenia”. Tu pełna zgoda. Nie jestem jednak pewien, czy „grzechy Oświecenia” zawsze były właśnie „jego”. Przykładowo: autorzy wskazują na fakt, że wraz z Oświeceniem zaczyna się epoka antropocenu, nie dopowiadają jednak, że wcale nie jest to oczywista i niekontrowersyjna diagnoza. Po pierwsze, jak wskazuje Jason W. Moore, ów proces zaczął się sporo wcześniej – w długim wieku XVI. Po drugie, autor „Capitalism in the Web of Life” zauważa, że warto tu wyraźnie wskazać „winnego” – kapitalizm. Stąd to kapitałocen (Capitalocene) jest według niego odpowiednim sposobem określenia naszej epoki. Ta korekta pozwala silniej wskazać na korelację kapitalizmu, niszczenia zasobów planety i Oświecenia, ale uwidacznia także, że relacje te są o wiele bardziej nieoczywiste. Wracając do kwestii antropocenu, warto przypomnieć – wbrew Latourowi – że Oświecenie w swej radykalnej postaci zaczęło się od monistycznego panteizmu Spinozy, a nie od dualizmu, jak zakładał filozof w swej książce „Nigdy nie byliśmy nowocześni”. Przy takim ujęciu do dziedzictwa Oświecenia zaliczyć możemy także innego monistę-panteistę, Aleksandra von Humboldta. Tego, który swą wrażliwością utorował drogę do hipotezy Gai i dzisiejszych antropocenowych dyskusji o zmianie klimatycznej. Podobnie druga z uwag dotycząca reedukacji rozumu – wskazanie na gilotynę i potencjalnie ludobójcze konsekwencje Oświecenia. Tu także autorzy chyba zbyt pospiesznie podążają za krytykami Oświecenia i im ufają. Przecież Rousseau i Robespierre równie dobrze mogą być zinterpretowani jako początek kontroświecenia; w takiej interpretacji są oni symbolami „zaćmienia rozumu”. Kluczowe jest tu rozstrzygnięcie, czy stało się tak w wyniku immanentnej dynamiki Rozumu, czy tego, że miał on zbyt mało „szabel” i makiawelicznego sprytu, aby obronić swe zdobycze przed rodzącą się kontroświeceniową reakcją.

W pełnie zgadzam się z postulatem Rondudy i Szerszenia, by przeglądając się w odbiciu kolekcji Stanisława Augusta, dokonać introspekcji Oświecenia, która w książce dokonana jest nie tylko poprzez teksty, ale także przez dialog wizualny współczesnych artystów. Stąd też, odpowiadając na postulat reedukacji Rozumu, zgłaszam się z projektem, który nazwałbym ruchem ustawicznego Oświecenia. Tyle tylko, że – jak wskazałem wyżej – powinien on obejmować nie tylko Oświecenie, ale i jego reprezentację oraz krytykę. Dopiero wtedy możemy oświecać Oświecenie, gdy rozpoznamy je samo pośród jego zmitologizowanych postaci.

W takim kierunku podąża drugi z tekstów pomieszczonych w książce, autorstwa Iwony Kurz, zatytułowany „Oświecone”. Autorka z jednej strony nawiązuje do grafiki Goshki Macugi „No Woman no Kraj” (2018), a z drugiej przypomina losy Olympe de Gouge i Anne­Josèph Théroigne de Méricourt, które w pełni pokazują potrzebę ustawicznej samoedukacji rozumu. Obie bohaterki pokazały swym życiem, że „wcielały podstawową zasadę oświecenia: odważnie posługiwały się rozumem”. Tyle tylko, że zabobon i struktury patriarchalne trzymały w uścisku. Pośród męskich „oświeconych” jedynie nieliczni i nieliczne mieli siłę i odwagę, aby ów męski zabobon skruszyć. Takim konsekwentnym użytkownikiem rozumu był Nicolas de Condorcet, zarówno domagający się praw kobiet, jak i walczący z rasizmem. Ten męski sojusznik naszych oświeconych bohaterek, podobnie jak one, nie skończył dobrze; rozum nie okazał się wystarczająco silnym orężem w starciu z władzą siły. Condorcet umarł w więzieniu, Anne-Josèph Théroigne de Méricourt w szpitalu psychiatrycznym, a Olympe de Gouge została ścięta na gilotynie. Walka z zabobonem, doksą, gorsetem męskiej dominacji toczy się więc w podwojeniu: z jednej strony Oświecenie daje impuls, by podjąć walkę z tym, co wobec niego zewnętrze (zabobonami religijnymi, tradycyjnymi strukturami władzy), ale z drugiej wymaga, by walka ta toczona była w obrębie niego samego. Oświecenie, jak wskazuje Kurz, domagało się wolności od „obcego kierownictwa”, symbolizowanego przez władzę porządku patriarchalnego, stanowego, hierarchicznego. To oznacza, że rozum oświecony musi poradzić sobie z tym, iż dokona uwewnętrznionego ojcobójstwa. Tylko trzeba uważać, aby wyzwalając się z posplatanych z nowoczesnością i Oświeceniem patriarchalnych zabobonów, nie zagubić samej rozumności i emancypacji. Celem jest przecież pełna dorosłość i autonomia, a nie powrót do dziecięctwa i niedojrzałości. Stawka jest zbyt wielka, by pozwolić sobie na strategię „na złość ojcu odmrożę sobie uszy”. Stąd konieczność wskazywanej przez Kurz ucieczki do przodu, rozwijania nowego, różnicującego się uniwersalizmu, gdzie poszukiwania autonomii i samostanowienia nie zapominają ani o rozumności, ani o twórczej trosce.

Emancypacja kobiet pokazała, że Oświecenie, jeśli chce być głosem naprawdę oświeconym, równocześnie musi wyzwalać siebie z własnych zabobonów. Analogiczny ruch w kierunku prawdziwie uniwersalnego projektu należy ustawicznie podejmować, gdy dodamy drugą z ważnych różnic: rasę. Podobnie jak różnica płciowa, także różnica rasowa wraz z nastaniem nowoczesności i kapitalizmu stała się dominującą składową matrycy technik dominacji. Olga Stanisławska w tekście „»Piękna Mulatka«. Rasa/płeć/uniwersalizm” stara się ów splot uchwycić poprzez krytyczną analizę reprezentacji. Rozpoczynając od akwaforty Agostino Bruniasa „Free Natives of Dominica”, podobnie jak Susan Buck-Morrs w książce „Hegel, Haiti i historia uniwersalna” pokazuje, dlaczego nowoczesna uniwersalność musi rozpoznać samą siebie poprzez konfrontację z historią amerykańskiego i karaibskiego niewolnictwa. Bez tego oświeceniowa nowoczesność nie rozpozna własnej białości i tego, w jaki sposób sama ufundowała się na hierarchicznej strukturze wyzysku i przemocy. Kluczowa dla tekstu figura „Mulatki” łączy w sobie dwie osie dominacji – płeć i rasę. „Mulatka” poprzez to, że zaburza dychotomię ras, zaburza też dychotomię płci, wskazuje na fatum i przekleństwo, jakim jest niemożność uwolnienia się od raz ufundowanych dychotomicznych porządków władzy i wykluczenia. Studium Stanisławskiej wskazuje na kolejne wyzwanie stojące przed projektem „ustawicznego Oświece(a)nia”. Oprócz wrażliwości na różnicę, możliwości połączenia rozumności i troski projekt ów musi być zdolny do „odmyślenia” zastygłych dychotomicznych relacji władzy. Rozum musi się uwolnić od własnego immanentnego nawyku – wszak dychotomie są wygodnymi narzędziami klasyfikacyjnymi. Dobrze to rozpoznał Niklas Luhmann, gdy wskazał, że systemy mają tendencję do autopoietyzacji, odtwarzają się po to, aby reprodukować same siebie, gubiąc przy tym to, co zewnętrzne, i relację z tym. Tekst Stanisławskiej traktuje o rasie i płci, ale to także tekst o tym, że wydobywanie się z niedojrzałości jest immanentną pracą w obrębie samego rozumu i myślenia. Stawia więc pytanie o to, jak zawieszać chwilowe ustalenia naszej wiedzy, zamrażające kwalifikacje, aby ujrzeć „świat w jego ciągłości”, równocześnie nie tracąc rozumności. Na to pytanie tekst Stanisławskiej nie odpowiada – po dekonstrukcji seksistowskich i rasistowskich nawyków myślowych zostajemy zostawieni z postulatem. Odpowiedzialność za nowe rozdanie, uruchomienie refleksywnej spirali myślenia musimy wziąć my sami, czytelnicy. Tym bardziej, że jako usytuowani pomiędzy Północą a Południem, Wschodem a Zachodem jesteśmy „twórcą i tworzywem” postkolonialnych i orientalistycznych fantazji. Świetnie widać to na rycinach przedstawiających Polaka i Mieszczanina z Aleppo – uderza tu podobieństwo strojów i przedstawień. Stąd też praca oczyszczania Oświecenia z jej kolonizatorskiego, rasizującego spojrzenia jest trudna i zarazem fascynująca, gdy wypracowywana jest z polskich pozycji. To nie tylko bowiem łzawa opowieść o kolonizowanym przez „Zachodnie oko i rozum” wschodnim ludzie, jak twierdził Larry Wolff. To także opowieść o współuczestniczeniu w wytwarzaniu orientalistycznych, rasizujących, kolonizujących narracji. Polska ze względu na swe usytuowanie dzieliła grzechy „oświeconego” Zachodu, sama Oświecenia za bardzo nie doświadczając.