Jak pachnie twoje dzieciństwo?

Według danych opublikowanych w tegorocznym raporcie „Młode głowy. Otwarcie o zdrowiu psychicznym”[1], wykonanym na zlecenie Fundacji UNAWEZA i dotyczącym kondycji psychicznej młodzieży, stan emocjonalny osób w tej grupie wiekowej pogarsza się w zatrważającym tempie. Główne przyczyny kryzysu psychicznego młodych osób określane są przez autorów badania jako „triada kryzysu psychicznego”, na którą składają się dojmujące poczucie samotności, skrajnie niska samoocena i wrażenie braku sprawczości. Niemal co trzecia badana osoba ma objawy depresji, cztery na dziesięć osób rozważało podjęcie próby samobójczej, a 10% faktycznie usiłowało się zabić. Prawie 42% uczennic i uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych przyznało, że w ich najbliższym otoczeniu ktoś mówił o samobójstwie, podjął próbę samobójczą lub odebrał sobie życie. Grupą najczęściej przejawiającą skłonności do zachowań autodestrukcyjnych jest młodzież LGBT+. Opublikowane w raporcie dane statystyczne demitologizują dzieciństwo, którego nie można postrzegać już jako czasu beztroski. Skłaniają także od wsłuchania się w głos młodzieży, coraz bardziej świadomie domagającej się bezpiecznej przestrzeni, która gwarantowałaby jej podmiotowość i sprawczość.

W obliczu pogłębiającego się kryzysu zdrowia psychicznego wśród osób nastoletnich nie dziwi fakt, że młodzież, która zyskuje możliwość bezpośredniej wypowiedzi na swój temat, na przykład uczestnicząc w projektach artystycznych, decyduje się mówić o kwestii własnej kondycji psychicznej: o depresji i myślach samobójczych, swojej seksualności i tożsamości płciowej oraz powiązanych z nimi wykluczeniach i przemocy, a także o niełatwych relacjach z nauczycielami czy rodzicami, od których nie otrzymują potrzebnego wsparcia. To wszak sprawy dla młodych najważniejsze, a często ignorowane przez dorosłych. Tematy te pojawiają się w niemal wszystkich spektaklach teatralnych z udziałem młodzieży, które w ostatnich latach zrealizowane zostały zarówno przez duże sceny instytucjonalne (np. projekty Jakuba Skrzywanka „To my jesteśmy przyszłością” z Teatru Nowego Proxima w Krakowie i „Autokorekta” z TR Warszawa czy „Kolorowe sny” Szymona Adamczaka i Wojtka Rodaka z Teatru Polskiego w Poznaniu), jak i w ramach mniejszych, pozostających na obrzeżach teatralnego mainstreamu inicjatyw, takich jak projekt „Act out. Dzieci i ryby głosu nie mają” będący efektem współpracy Teatru Lalek „Pleciuga” w Szczecinie i Rotary Club Szczecin International. Szczególnym świadectwem wzrostu świadomości dotyczącej wsparcia, jakiego osobom nastoletnim może udzielać teatr, nie są jednak pojedyncze przedsięwzięcia realizowane z młodzieżą, lecz długofalowe strategie programowe. Stowarzyszenie Pedagogów i Pedagożek Teatru latem tego roku zainicjowało trzyletni projekt „Młodzieżowa koalicja performatywna na Czas Chaosu” w warszawskim Teatrze Dramatycznym, a Instytut Kultury Miejskiej w Gdańsku realizuje wydarzenia w ramach kuratorowanego przez Agatę Siwiak kilkumiesięcznego programu Scena Młodych.

To właśnie w gdańskim IKM wyłoniona w otwartym naborze młodzież stworzyła, pod opieką – debiutującej w roli reżyserki – dramatopisarki i dramaturżki Jolanty Janiczak, odpowiedzialnej za dramaturgię Magdy Mosiewicz i choreografki Magdy Jędrej, autorskie przedstawienie zatytułowane „Jak ograć prawdę?”. W trakcie trwającej kilka miesięcy kolektywnej pracy, realizowanej pod hasłem #tytułwymyślimyrazem, której założeniem była pełna swoboda twórcza osób zaangażowanych w projekt, powstał spektakl o tym, co najbardziej obchodzi współczesnych nastolatków i nastolatki. Przedstawienie zapowiedziane zostało jako pokoleniowy manifest, wyrażający nie tylko konkretne postulaty, ale także potrzebę bycia wysłuchanym. Osoby, które go stworzyły, deklarują w stworzonym przez siebie tekście programowym: „Będziemy krzyczeć w przestrzeń, którą wypełnicie wy – publiczność. Pytamy. Radzimy. Żądamy. Prosimy. Działamy na rzecz nas samych. Robimy to przez sztukę. Jesteśmy młodzieżą, która zabiera głos”.

Młodzi twórcy spektaklu skupiają się na sprawach, które są dla nich ważne. W serii przyjmujących rozmaitą formę solowych i zbiorowych scen opowiadają o swoich prywatnych doświadczeniach z wykluczeniem czy kryzysem psychicznym, o skutkach patriarchalnych oczekiwań wobec osób reprezentujących różne płcie, o presji odnoszącej się do wyglądu, braku akceptacji i zrozumienia ze strony rodziców oraz o konsekwencjach życia z mamą narkomanką czy niepłacącym alimentów ojcem. Zwracają uwagę na konieczność ukrywania własnych uczuć i emocji przed dorosłymi, z goryczą opisując drogę do osiągniętego przez siebie mistrzostwa w „ogrywaniu prawdy”, polegającym na wypracowywaniu sposobów przetrwania dzięki maskowaniu i przemilczaniu własnych problemów. Seria osobistych opowieści jest ekspresją intersubiektywnego doświadczenia – zbiorowej biografii młodego pokolenia, którego przedstawicielki i przedstawiciele postanowili zaprotestować przeciwko ich ignorowaniu i uciszaniu. Anarchistyczny gest wypowiedzenia litanii żądań jest uwalniający, ale też wywrotowy: w założeniu ma doprowadzić do obalenia dotychczasowego porządku. W ten sposób teatr staje się przyjazną – bezpieczną, otwartą, włączającą – przestrzenią, gdzie testować można potencjalne scenariusze alternatywnej rzeczywistości, w której dzieci i młodzież stają się podmiotem dyskusji toczącej się w ich sprawie.

Otwarcie przestrzeni, w której osoby młode mogą wypowiadać się bez cenzury, nie respektując założeń narzucanych im przez dorosłych, ma wartość aktywizującą i upodmiotawiającą. Odważne, czasem wręcz wstrząsające wyznania artystów i artystek mogą silnie oddziaływać zarówno na utożsamiających się z nimi nastoletnich widzów i widzki, jak i na dorosłą publiczność, zyskującą szansę weryfikacji swoich wyobrażeń na temat dorastania i własnych, często wypartych, wspomnień. Jednak szczególnym dowodem na to, że gdańskie przedstawienie jest udane nie tylko w wymiarze praktycznym, ale też estetycznym, jest fakt, że jego wartość społeczna (oddanie głosu młodym, ich aktywizacja oraz zwrócenie uwagi na doświadczane przez nich problemy) łączy się z – nie tak oczywistą w przypadku projektów partycypacyjnych z udziałem twórczyń i twórców niezajmujących się sztuką zawodowo – wysoką jakością artystyczną. Dramaturgia skutecznie budującego napięcie tekstu scenicznego gwarantuje balans pomiędzy poruszającymi opowieściami a dystansującą teatralizacją. Zmiany tempa, rytmu i tonacji – od emocjonalnych i przejmujących, osobistych wyznań przez sceny autentycznie dowcipne aż po sekwencje silnie sformalizowane – pomagają uniknąć pułapki sentymentalizmu, a przy tym skutecznie ograniczają przewidywalność kolejnych scen prezentacji. Nieskomplikowana, ale sugestywna warstwa wizualna i zróżnicowane strategie gry aktorów i aktorek, pozwalają w pełni wybrzmieć głosom osób występujących na scenie.