Zimowe podróże. Pamiętnik słuchania i czytania

Gdy czytałem „Podróż zimową Schuberta. Anatomię obsesji” Iana Bostridge’a, spadł pierwszy śnieg. Uznałem więc, że lektura tej książki zainaugurowała porę roku – niejako wytyczała jej szlak, była mapą, przygotowywała na to, co nadejdzie. Oczywistym soundtrackiem tego czasu stał się opisywany w książce cykl pieśni – a słuchałem go często w wykonaniu Bostridge’a właśnie.

Przeniknąć śnieg i lód

„Podróż zimowa Schuberta” mówi o zimie, której wszyscy stawiamy czoła, chłodzie, którego wszyscy doświadczamy, chłodzie życia samego w sobie; jednocześnie zaś nie wprost wypowiada się w sprawach porządku społeczno-politycznego, z którego wyrosła, bo paradoksalnie, to właśnie on umożliwił jej powstanie. Schubert nie był działaczem ani rewolucjonistą; ograniczenia życiowe, z którymi się zmagał, do tego stopnia budziły w nim frustrację, że walił w kraty swojej klatki. Tak jak Müller – i my wszyscy, którzy współtworzymy społeczeństwo, zamiast wyprowadzić się do lasu – musiał iść na kompromis z zastaną sytuacją, czasem jednak bywał doskonale świadom swojej zdolności do ucieczki od uwarunkowań politycznych, społecznych i gospodarczych.

W książce mało jest takich uogólniających akapitów, ale gdy się pojawią, to naprawdę działają na wyobraźnię czytelnika. Autor to nie tylko śpiewak, ale i doktor historii, co odciska się znacząco na formie książki – Bostridge nie szczędzi szczegółów, drąży tunele w zaskakujących kierunkach, zgłębia odległe dyscypliny. Obudowa informacyjna i warsztat podporządkowane są celowi nadrzędnemu: lepszemu rozumieniu dzieła Schuberta. „W »Winterreise« stajemy twarzą w twarz z naszymi lękami, mając na celu katharsis albo poszukiwania egzystencjalne – śpiewamy o własnej absurdalności, aby ją odrzucić, unieść się ponad nią”. Bostridge już w podtytule stawia sprawę jasno: cykl pieśni Franza Schuberta do wierszy Wilhelma Müllera, ukończony na krótko przed śmiercią kompozytora w 1828 roku, jest przedmiotem jego obsesji. W momencie pracy nad książką mijało trzydzieści lat, odkąd wykonywał ów utwór, przygotowywał się wówczas także do trzeciego już jego nagrania. To właśnie owa obsesyjność skłoniła mnie do sięgnięcia po książkę, bo stanowiła obietnicę takiej interpretacji, jaką lubię najbardziej: osobistej, własnej, nieortodoksyjnej, przeżytej, przetrawionej. To w zasadzie miała być nadinterpretacja. I ta obietnica została spełniona. Zarazem Bostridge daje wyraz świadomości, że nie wszyscy będą się zgadzać z jego odczytaniami, więc trzeźwo zaznacza, że to tylko jedna z możliwości; nie taka, która ma coś przesądzić i rozstrzygnąć, ale po prostu warta rozważenia. Za przykład może posłużyć ten fragment, w którym zwraca uwagę na okoliczności

[…] powstania – jakby na styku starego i nowego intelektualnego świata. Upierałbym się, że była to jedna z przyczyn pogłębionego wpływu, jaki cykl wywarł na kulturę […]. Nie chcę przez to powiedzieć, że Schubert czy Müller chcieli – poprzez Winterreise w ogóle, albo konkretnie „Letzte Hoffnung” – włączyć się w rozwijającą się debatę na temat determinizmu i wnioskowania statystycznego. Byłaby to sugestia groteskowo niedorzeczna, niemniej jednak i wiersz, i pieśń zaczerpnęły swą siłę z klimatu intelektualnego, w którym prawdopodobieństwo ścierało się z opatrznością.

Opowieść o kompozycji jest też opowieścią o rodzącej się statystyce, o geologii i lodowcach oraz poczcie (a co za tym idzie, zmieniającym się pojmowaniu czasu), widmowych słońcach, krukach i wronach, walcu, znaczeniu lipy w kulturze niemieckiej, karbonariuszach, wolnomyślicielstwie. Na kartach książki znajdujemy sporo rozważań (i to pasjonujących) z pogranicza polityki i kultury – bo choć cykl Schuberta pozornie jest osobisty i wręcz introwertyczny, to Bostridge wykazuje, że kompozytor zakodował w nim atmosferę polityczną tamtych czasów. Kształt ówczesnej rzeczywistości miał niewątpliwie wpływ na powstanie „Podróży zimowej”. Jak błyskotliwie stwierdza Bostridge, wiersze Müllera pisane były „po zimowej podróży wszech czasów: odwrocie armii Napoleona spod Moskwy”. W tle opowieści pojawia się wręcz oszałamiająca plejada nazwisk: Goethe, Byron, Heine, Caspar David Friedrich, grono mniej znanych i zapomnianych artystów czy naukowców; znalazła się też przestrzeń dla postaci, których się tu nie spodziewałem, często z przyszłości – jak Beckett (wielki fan cyklu). Po prawdzie, jest tych nazwisk tyle, że przydałby się indeks, ale wtedy ktoś mógłby się przelęknąć, że to książka naukowa. A „Podróż zimowa Schuberta” nią nie jest – na pewno nie w powszechnym rozumieniu, bo choć dostarcza ona potężną dawkę wiedzy, to zarazem napisana jest w sposób przystępny i porywający, bez eksponowania aparatury badawczej. Bostridge oczywiście zagląda do partytury, ale analizę muzyczną i spostrzeżenia muzykologiczne umiejętnie dozuje. Przydarza mu się jedna dłuższa dygresja, która może zmęczyć czytelników nie znajdujących upodobania do triol w rytmach punktowanych, ale generalnie takie wtręty są zgrabnie wplecione – tym, dla których będą niezrozumiałe, nie będą przeszkadzać (obiecuję!), zaś dla obeznanych w materii stanowić będą ciekawy dodatek. Wartością wydanej przez PWM książki są też tłumaczenia wierszy autorstwa Jacka Dehnela (z których zaczerpnąłem powyższy i poniższy śródtytuł).

Jeśli śnieg mi pada w twarz, to go z twarzy ścieram

Cykl Schuberta znałem oczywiście wcześniej, ale naprawdę wgłębiłem się i wniknąłem w niego, kiedy przygotowywałem się do festiwalu Opera Rara. W czasie tamtego wydarzenia „Podróż zimową” wykonywał Thomas Hampson z towarzyszeniem Wolframa Riegera. Przyznawałem się już, że występ nie zrobił na mnie wrażenia; ale potem zacząłem się zastanawiać, czy jakiekolwiek wykonanie na żywo naprawdę mogłoby na mnie podziałać. To zakrawa na paradoks, ale możliwe, że rodzaj intymności, jakiego wymaga ten utwór, jestem w stanie wytworzyć sobie wyłącznie wówczas, gdy obcuję z nagraniem. Ważniejsza niż fetyszyzowana bezpośredniość kontaktu z wykonawcami byłaby tutaj osobistość – czy osobność – sytuacji odbioru; rzecz nieosiągalna, gdy siedzi się pośród innych na widowni. To wrażenie, że ktoś śpiewa tylko do mnie, że nic ani nikt mi tego nie zakłóca, że mogę być tak blisko głośników, jak mam ochotę. Oczywiście Bostridge stale odnosi się do żywego wykonania, ale niektóre jego uwagi dotykają bliskich także temu kwestii: „Owacje? Owacje dla kogo? Dla kompozytora? Dla muzyki? Dla występu? Czy aplauz i przyjęcie go przez wykonawców to coś niestosownego? Czasem rzeczywiście tak się wydaje”.

Porównywałem sobie różne nagrania, w tym cenionego powszechnie Dietricha Fischera-Dieskaua, ale najczęściej wracałem do Bostridge’a. Zwłaszcza do wspominanej trzeciej rejestracji (Pentatone, 2019), dokonanej wraz Thomasem Adèsem. Na jej potrzeby kompozytor powrócił do manuskryptów, żeby w ten sposób zbliżyć się do schubertowskiego źródła. Opera Rara zapowiedziała kontynuację podróży: do Krakowa przybędzie Bostridge (28.02.2022), a Cezary Tomaszewski zainscenizuje Schubertowski cykl pieśni (24–27.02.2022). Ta druga opcja też jest kusząca, bo można spodziewać się po niej jakiejś reinterpretacji. Czy tak daleko posuniętej jak na albumie Barbary Kingi Majewskiej i Emilii Sitarz (Bôłt, 2015)? Tu zmian co niemiara: nie tylko śpiewa głos żeński i zmieniona jest kolejność, ale często zmodyfikowano też treść – zarówno tekstu jak i muzyki. Album wydany w ramach obmyślonej przez Michała Liberę serii Populista, która propagowała radykalne interpretacje, stanowi w owym cyklu kolejne nowe odczytanie romantycznego cyklu pieśni (wcześniej ukazało się w niej „Dichterliebe” Roberta Schumanna). Majewska i Libera odważnie poczynają sobie z oryginałem i nie dziwię się, że ktoś może zbywać ich koncepcję jako postmodernistyczną zabawę. Jeśli jednak damy płycie szansę, okazuje się, że to głęboko przemyślane przetworzenie. Choć słuchacza czeka tu nie lada próba, na którą zostaje wystawiony od razu – na początku w ogóle nie słychać głosu. Jak to – pieśni bez głosu?! Ale zabieg ten jest dowodem na dogłębne wniknięcie w materię utworu i wydobycie na powierzchnię tego, co niesłyszalne na pierwszy rzut ucha. Podmiot liryczny może i jest wyobcowany, ale funkcjonuje w pewnej rzeczywistości (jak zauważa wielokrotnie Bostridge w swojej książce), w przestrzeni, którą nawet sam opisuje. Na albumie z serii Populista nie słyszymy samego podmiotu, ale właśnie jego otoczenie – jak w „Die Wetterfahne”, gdzie nagrane z bliska odgłosy pracy mechanizmu fortepianu brzmią niczym poruszająca się na dachu pod wpływem wiatru tytułowa chorągiewka. W „Gefrorne Tränen”, kolejnej pieśni, pojedyncze wysokie dźwięki instrumentu oddają brzmienie spadających i zamarzających łez. W końcu pojawi się głos, ale to wcale nie uspokaja, w niczym nie upewnia. Napisałem, że to głos żeński, bo tak nominalnie jest, ale czasem trudno być tego pewnym. Czy dlatego, że podmiot, to znaczy bohater, to nie jakaś poszczególna jednostka, ale potencjalnie my wszyscy, każda i każdy z nas? To daleko idący wniosek, zwłaszcza w obliczu „Der Lindenbaum” i „Mut”, gdzie tę nie-żeńskość głosu najbardziej słychać. Tu śpiewa przecież jakiś dziarski chłopak, może i nie umie, ale to mu nie przeszkadza, bardzo chce i to się właśnie liczy. Wydziera się więc knajacko, nieokrzesanie; jest to zabawne, ale przecież nie o „robienie sobie jaj” tu chodzi, tylko o przypomnienie zakorzenienia cyklu w ludowej tradycji. W albumowej interpretacji zawarto też sugestie innych tradycji, do jakich te pieśni mogłyby sięgać lub należeć; dajmy na to: do niemieckiego międzywojennego kabaretu, do repertuaru Marleny Dietrich („Täuschung”). Wiele zabiegów zostanie docenionych przede wszystkim przez osoby znające pierwowzór – mam na myśli zmiany w muzyce czy w tekście, niezgodności, urwania. Ale znów – nie o intertekstualne gierki tu idzie; zabiegi te mają inny cel. Utwór „Irrlicht” z zupełnie nowym tekstem, w którym wylicza się substancje chemiczne, ponownie przenosi uwagę na otoczenie bohatera i przypomina o jego powiązaniach z rzeczywistością. Zredukowanie emblematycznej dla cyklu, wieńczącej go pieśni „Der Leiermann” do prostego motywu fortepianu wywiedzionego z partytury; katatonia, stupor, zawieszenie, zamarzanie – to również sposób na pozostawienie miejsca dla słuchających, żeby dośpiewali swoje („słuchacz zaś niemal czuje, jakby sam śpiewał, jest niejako wpisany w zaprojektowaną subiektywność” – podpowiada Bostridge w książce).

Płyta Majewskiej i Sitarz ukazała się w serii Populista równocześnie z dwoma innymi zimowymi krążkami: również odnoszącym się do cyklu Schuberta medytacyjnym nuceniem Joanny Halszki Sokołowskiej i zupełnie nieodnoszącym się do „Podróży zimowej”, ale pięknie ją uzupełniającym, minimalizmem Richarda Youngsa. Twórczość Schuberta w ogóle, a ten cykl w szczególności stanowią wciąż inspirację dla twórców; nie tylko z obszaru muzyki klasycznej. Na kompozytora powoływał się Kraftwerk, do tradycji lieder odwoływał się niejednokrotnie Vindicatrix, w swoją własną „Winterreise” udał się Atom™ – choć tu muzycznie nie ma bezpośrednich odwołań, to wybór tytułu jest przecież nieprzypadkowy. Ze świata muzyki klasycznej wypada wymienić orkiestrację cyklu autorstwa Hansa Zendera (tylko dla kompletystów) i interpretację Matthiasa Loibnera na lirze korbowej dokonaną pod pretekstem osławionej ostatniej pieśni o lirniku.