Na planecie o nazwie Fantazja

Jednym z przeżyć pokoleniowych ludzi urodzonych na przełomie lat 70. i 80. jest strach towarzyszący scenie ataku wilków z filmu „Akademia Pana Kleksa”. Jednak gdy przechowane w pamięci wrażenie straszliwej grozy, niepokoju, wręcz apokaliptycznego zniszczenia sprowadzonego do spokojnej krainy przez krwiożercze bestie zostaje zestawione z oglądanym dziś fragmentem filmu, trudno powstrzymać śmiech. Lepiej nie odtwarzać tej sceny współczesnemu dziecku przyzwyczajonemu do standardów wizualnych aktualnej filmowej fantastyki: prawdopodobnie spojrzy na rodzica z mieszanką politowania i współczucia.

Wizja nadchodzących wilków z pewnością nie robiłaby takiego wrażenia bez muzyki TSA, a ona po latach broni się zdecydowanie lepiej. Nawet pokpiwający sobie z nieco siermiężnej hardrockowej estetyki muszą przyznać, że riff Andrzeja Nowaka połączony z miarowym rytmem maszerującego wojska tworzył niepokojący nastrój tej niezapomnianej sceny. Ilu małolatów wtedy po raz pierwszy zetknęło się z agresywniejszym brzmieniem gitary elektrycznej? Heavy metal zdobył wówczas szturmem niejedno dziecięce serduszko.

Gdy współcześni trzydziesto-, czterdziestolatkowie wracają do piosenek z dzieciństwa, towarzyszy im oczywiście niezwykła dawka wspomnień. Oprócz niej nierzadko pojawia się coś jeszcze: refleksja połączona ze zdziwieniem, zaskoczeniem i dumą. Okazuje się, że ukształtowały nas znakomite utwory. Niektóre tak naprawdę można było przeżyć i zrozumieć dopiero po latach. Przecież „Pożegnanie z bajką” Zdzisławy Sośnickiej z poruszającym tekstem Krzysztofa Gradowskiego to genialna w swojej przebiegłości kompozycja napisana po to, by największe wrażenie robiła wiele lat po premierze, gdy jej dawni odbiorcy staną się dorosłymi ludźmi i usłyszą słowa: „dzisiaj jestem tylko wspomnieniem, echem dziecięcych lat”.

Jeśli Twoje dzieciństwo przypadło na lata 80., to jadłeś produkty czekoladopodobne, bawiłeś się zabawkopodobnymi zabawkami, spędzałeś czas na placopodobnych placach zabaw, ale z pewnością obcowałeś też ze znakomitymi utworami. Żyłeś po prostu w Złotej Erze Polskiej Piosenki Dziecięcej. Można by sparafrazować „Filandię” Świetlików i powiedzieć: już nigdy nie będzie takich Fasolek, takiej „Akademii Pana Kleksa”, takiej Majki Jeżowskiej, Dyskoteki Pana Jacka czy „Małego Wu Wu”.

Lata 80., uznawane w Polsce za dość przygnębiający okres, przyniosły wysyp piosenek skierowanych do dzieci, ale nuconych przez niemalże wszystkich. Utworów niejednokrotnie będących muzyczno-tekstowymi majstersztykami, w których udało się znaleźć złoty środek pomiędzy niebanalną, intrygującą formą a mówieniem językiem zrozumiałym dla kilkulatków. Z zachodu wiał wiatr historii, sygnalizujący, że popkultura skierowana do najmłodszych staje się mainstreamem (popularność „Gwiezdnych wojen” George’a Lucasa czy filmów Stevena Spielberga), ale, co ciekawe, krajowy boom piosenek dziecięcych nie był jednym z tych zjawisk, w którym najważniejsze jest adaptowanie światowych tendencji. Muzyka zza żelaznej kurtyny oczywiście fascynowała, pociągała, rozbudzała wyobraźnię, ale nie była w większym stopniu (poza utworami do filmów takich jak „Niekończąca się opowieść”) ani tworzona z myślą o dzieciach, ani śpiewana przez dzieci. Przede wszystkim jednak – i w przeciwieństwie do utworów polskich twórców – nie stanowiła opowieści o dzieciństwie.

Jak mówił roku temu twórca muzyki do „Akademii Pana Kleksa” Andrzej Korzyński: „Te szare i podłe czasy prowokowały w pewnym sensie do tego, aby puścić wodze fantazji i stworzyć sobie taki alternatywny, intymny świat. Albo inaczej: aby napisać własną baśń”. Taką potrzebę odczuło wówczas wielu tekściarzy i muzyków, którzy w pierwszej połowie lat 80. stworzyli utwory definiujące do dziś sposób myślenia o piosenkach dla dzieci.

O muzyce lat 80. w Polsce często opowiada się, podkreślając wielką rolę Listy Przebojów Programu Trzeciego. Ważna była też jej niewiele młodsza siostra. Dziecięca lista przebojów, czyli program „Fasola”, w którym od 1983 roku Krzysztof Tyniec, wcielający się w postać tytułowego Pana Fasoli, prezentował muzykę między innymi Sióstr Winiarskich, Radiowych Nutek czy Kaczek z Nowej Paczki. Wiele ówczesnych przebojów dla dzieci takich jak „Dzióbdziób” czy „Żaboraba” zwracało uwagę zgrabnymi melodiami i zabawą słowem, ale największe wrażenie robiły zdecydowanie Fasolki. Zespół powołany przy okazji tworzenia programu „Tik-Tak” przez młodego dziennikarza i pedagoga Andrzeja Marka Grabowskiego (najbardziej znanego jako Pan Tik-Tak) oraz pisarkę i dziennikarkę Ewę Chotomską (której Grabowski wymyślił pseudonim Ciotka Klotka) odpowiadał za większość piosenek, które powstały w pierwszej połowie lat 80. i z miejsca stały się przebojami.

Grabowski i Chotomska zajęli się zebraniem grupy dzieci i pisaniem tekstów. Za muzykę odpowiadał natomiast Krzysztof Marzec, gitarzysta rockowego zespołu Zoo, który stanie się później specjalistą od muzyki tworzonej do programów dla dzieci („Ciuchcia”, „Budzik”, „Domisie”). Sukces Fasolek wynikał z umiejętności pisania tekstów, które śpiewane przez dzieci brzmiały naturalnie. Na początku lat 80. to zdecydowanie nie była oczywistość. Niezwykle popularny w latach siedemdziesiątych zespół dziecięco-młodzieżowy Gawęda, reprezentacyjna grupa artystyczna Związku Harcerstwa Polskiego miał w repertuarze wiele utworów takich jak  „Rośniemy”, których teksty, choć śpiewane przez dzieci, nie oddawały dziecięcego stylu mówienia ani myślenia:

Rośniemy, by urosnąć na swoich czasów miarę
Obdarowani wiosną zielonych lat

Bronieni ojców troską, najczulszym darem
Rośniemy by urosnąć z ojczyzną, z Polską!

Fasolki śpiewały natomiast o tym, że po prostu rosną – nie dla ludzkości, nie na czasów miarę. „A ja rosnę i rosnę i niedługo przerosnę mamę, tatę i sosnę” – te słowa dobrze oddają styl pisania Chotomskiej i Grabowskiego, stawiający na zwyczajność, prostotę zdań i rymów (które jednak nie były prostackie), podkreślający znaczenie tak fundamentalnych wartości jak: hobby („a ja w domu mam chomika, kota, rybki oraz psa”), ulubiona zabawka („kocham ją najbardziej ze wszystkich moich lal”), pamiątki z wakacji („bursztynek, bursztynek, znalazłam go na plaży”). Te piosenki były jak wejście do pokoju dziecka, opisywanie jego świata z uwagą i szacunkiem. Niektóre teksty miały oczywiście pedagogiczne zacięcie, ale tę propagandowość można było wybaczyć, gdy dotyczyła słusznej ideologii jedzenia witaminek oraz mycia zębów.

Opus magnum Fasolek to rzecz jasna „Fantazja” – piosenka, w której niepokojące, psychodeliczne klawisze wprowadzały odrealniony nastrój. Pięć lat temu serwis Porcys umieścił ten utwór wśród najlepszych polskich singli XX wieku, zestawiając go z twórczością Ariela Pinka. Dziś „Fantazja” może kojarzyć się też z klimatem nagrań Tame Impala – nienachalnie rozmarzonych, subtelnie dreampopowych, zawieszonych między euforią a melancholią. Utworowi Fasolek, stanowiącemu pochwałę upajającej, dziecięcej radości, towarzyszył teledysk z zaskakującym finałem. Wir zmieniających się niczym w kalejdoskopie obrazów został przerwany ciszą i biciem dzwonów, a wizja roztańczonych dzieci okazała się tylko iluzją wykreowaną przez bohatera na ciemnej, pustej ulicy.

Rok po powstaniu zespołu Fasolki premierę miała „Akademia Pana Kleksa”, film przełomowy na bardzo wielu poziomach, wprowadzający do polskiego kina oryginalną mozaikę konwencji (fantasy, horror, science-fiction, musical) traktowanych z postmodernistyczną swobodą. „Akademia Pana Kleksa” nazywana „gatunkową eksplozją” była nią także pod względem muzycznym. „Witajcie w naszej bajce” stanowiło wprowadzenie do baśniowej krainy w iście baroque-popowym, orkiestrowym stylu, „Kaczka dziwaczka” to soczysty disco funk, „Leń” oparty na dość prostym rytmie, gitarach elektrycznych i dziecięcym skandowaniu, miał w sobie rockową drapieżność, a kameralne „Psie smutki” zaśpiewane manierycznie przez Edytę Geppert stanowiły uroczy pastisz uwodzicielskiej kabaretowej ballady.

Kompozycje Andrzeja Korzyńskiego nie tylko ilustrowały, ale także interpretowały teksty Jana Brzechwy – jak w piosence „Dzik jest dziki” będącej kompilacją krótkich wierszy o zwierzętach. Każdy pamięta dynamiczny refren tego nagrania, ale znakomity jest również jego finał. Gdy w filmie jeden z rzucanych przez chłopców kolorowych kleksów zmienia się w nieoczywisty obraz, słyszymy głos Piotra Fronczewskiego, który mówi: „bardzo trudno mi jest orzec, czy to ptak, czy nosorożec”. Wtedy narysowane zwierzę zamienia się najpierw z ptaka w konia, a wreszcie staje się latawcem, czemu towarzyszy urzekająca instrumentalna miniatura.

Kilkanaście lat temu sporo zamieszania narobił artykuł Karoliny Kosińskiej, która w piśmie „op.cit” w formie interpretacyjnego żartu dopatrywała się w „Akademii Pana Kleksa” wątków homoseksualnych, narkotycznych, czy aluzji do faszyzmu. W tej celowej nadinterpretacji było jednak co najmniej kilka inspirujących spostrzeżeń, chociażby skojarzenie filmu z estetyką kampu. Gdy z tej perspektywy spojrzeć na obecne w „Akademii” piosenki, to opowiadają one o fascynacji tym, co dziwne, tajemnicze, absurdalne – piękne w swojej sztuczności. Trzeba przyznać, że do filmu wybrano akurat takie wiersze Brzechwy (np. „Na wyspach Bergamutach”, „Kaczka dziwaczka”), w których groteska łączyła się ze swobodą niemal nieograniczonej kreacji. Niemal, bo przecież cała „Akedemia”, zgodnie z książkowym pierwowzorem, była opowieścią o rozpadzie wspaniałej, ale i nietrwałej utopii, nazywanej planetą „o nazwie Fantazja”.

W tym samym roku, w którym Polska mogła rozgrzać się w styczniowych, nieogrzewanych kinach, nucąc piosenki z „Akademii Pana Kleksa”, królową polskiej muzyki dziecięcej została Majka Jeżowska. Co prawda już wydany przez nią w 1981 roku album „Jadę w świat”, niedawno wnikliwie omówiony na fanpage’u Kultowe Polskie Płyty, zawierał kilka piosenek odnoszących się do dzieciństwa (chociażby „Najpiękniejsza w klasie”), ale sama Jeżowska nie postrzegała siebie jako dziecięcej piosenkarki – przez kilka lat próbowała zaistnieć w Stanach z dorosłym repertuarem (jeden z jej utworów „Rats On A Budget” pokazano nawet w MTV). Po powrocie do Polski w 1984 roku chciała zrobić coś dla długo niewidzianego syna, Wojtka. Wzięła tekst Agnieszki Osieckiej, który leżał w szufladzie w Trójce. Tak powstał wielki przebój „A ja wolę moją mamę”, w którym optymistyczny, skandowany refren był daleki od beztroski: niósł ze sobą czułość, pragnienie bliskości, ale i przedstawiał zaniepokojenie o mamę, „co płakała rano dziś”.

Relacje dorośli – dzieci były także świetnie pokazane na debiutanckiej płycie Natalii Kukulskiej z 1986 roku. Przebój „Co powie tata” to banalny obrazek z ojcem zasypiającym po pracy, ale już „Ważne pytania”, w których dziewczynka rozmawiała z wujkiem, Romanem Wilhelmim, brzmiały jak zarys autentycznej rozmowy, której naturalności dodawał fragment dialogu: „– Natalka, podaj mi popielniczkę. – A gdzie jest? – Nie wiem, dziecinko, poszukaj”. Przesłanie płynące z tego nagrania było dalekie od tanich, wychowawczych banałów: „najtrudniej zagrać jest siebie”.

Ważną cechą wielu piosenek z lat 80. było to, że traktowały dzieci poważnie, proponowały im obłędną groteskę, przemycały niepokój w radosnych refrenach, przedstawiały egzystencjalne rozmowy z dziesięciolatką. Także przesłania niektórych dziecięcych przebojów nie były proste do określenia. Na temat „Marchewkowego pola” Lady Pank, do którego tekst napisał Jerzy Mogielnicki, powstało wiele sprzecznych teorii. Piosenkę uznawano za czysty surrealizm w duchu „Yellow Submarine” The Beatles, ale doszukiwano się w niej też podtekstów politycznych.

Z roku na rok do piosenek dla dzieci przenikało coraz więcej i coraz bardziej różnorodnych muzycznych inspiracji. Popkultura dla najmłodszych odbiorców bywała poligonem doświadczalnym, na którym muzycy testowali nowe rozwiązania. Na płycie „Małe Wu Wu”, stworzonej przez grupę Voo Voo razem z młodymi wokalistami, po raz pierwszy w Polsce pojawił się skrecz i rapowany wokal. Kazik, nazywany przez niektórych „pierwszym raperem ze Wschodu”, zadebiutuje ze „Spalam się” trzy lata później, a duże Voo Voo ze skreczy skorzysta na znakomitym „Oov Oov” dopiero w 1998 roku.

„Małe Wu Wu”, przełomowe z punktu widzenia historii hip-hopu, tekstowo było jednocześnie punkową płytą dla dzieci. Stało się to za sprawą reżysera teatralnego Jerzego Bielunasa, który do piosenek dla dzieci postanowił wprowadzić bezczelność:

Kto powiedział, że Mikołaj
Ma przychodzić tylko w zimie?
I że budzik musi dzwonić
Wtedy gdy najsmaczniej śpimy?

Sporo punkowej antysystemowości można znaleźć w piosenkach Dziecięcej Grupy Wokalnej Arfik, która wykorzystała wiersze Danuty Wawiłow. Rok po wydaniu albumu „Małe Wu Wu” pojawiła się debiutancka płyta szczecińskiego zespołu – „Kuba Buba”. Jednym z pierwszych przebojów Arfika był utwór „Jak ja się nazywam” z genialnym poetyckim i jednocześnie prawdziwie wywrotowym tekstem:

– Powiedz, jak ty się nazywasz?
– Ja się wcale nie nazywam,
tylko kwiatki sobie zrywam!
– Powiedz, jak ty masz na imię?
– Bardzo różnie mam na imię!
Kasia w lecie, Basia w zimie
bardzo różnie mam na imię!
– Powiedz, ile ty masz lat?
– Ja mam bardzo dużo lat,
ja mam bardzo mało lat,
ja mam lat cały świat!

Utwór Arfika to dekonstrukcja schematu dydaktycznej literatury dla dzieci. Tak jak w „Katechizmie dziecka polskiego” Władysława Bełzy pomysł opiera się na pytaniu: kto ty jesteś? Zamiast instrukcji musztrowania dziecka dostajemy jednak pochwałę wymykania się sztywnym kategoriom świata dorosłych. W wielu piosenkach z lat 80. (np. w świetnej „Dyscyplinie” z filmu „Pan Kleks w Kosmosie”) widać krytykę natrętnego dydaktyzmu. Może dlatego, że oficjalna kultura PRL-u skutecznie zniechęciła artystów do tendencyjnego pouczania. Choć piosenki takie jak „Wszystkie dzieci nasze są” czy „Ratujmy kosmos” uczyły między innymi tolerancji czy ekologii, nikt nie chciał robić tego w stylu obśmianego w „Misiu” Wujka Dobrej Rady.

Polską piosenkę dziecięcą w lata 90. wprowadził Jacek Cygan, współpracujący wcześniej z Majką Jeżowską. Gdy „Teleranek” przyznał mu w 1986 roku nagrodę za teksty piosenek dla dzieci, szukając jakiejś formy występu w związku z tym wyróżnieniem, wymyślił koncepcję Dyskoteki Pana Jacka. Na początku był to po prostu wypełniony piosenkami fragment „Teleranka”, który stał się punktem wyjścia do nagrania trzech płyt oraz zagrania serii koncertów. Cygan, który w swojej książce „Życie jest piosenką” przyznał, że przez lata nie znosił piosenek dla dzieci („tego umizgiwania się do maluchów, zdrabniania, przymilania się, udawania bobasków”), zgromadził wokół siebie znakomitych muzyków i kompozytorów, między innymi Krzesimira Dębskiego, Stanisława Sojkę czy Grzegorza Turnaua.

Wiele piosenek Cygana zmierzało w stronę czegoś, co dziś nazwalibyśmy teen popem, mówiło o przepoczwarzaniu się dziecka w nastolatka. Jeden z największych przebojów Dyskoteki – „Zakazany owoc” Krzysztofa Antkowiaka – wyraźnie, choć dość subtelnie odnosił się seksualności. To, co w tekście zasygnalizowano aluzyjnie („marzeń ciemnych tabu”), twórca okładki singla Andrzej Pągowski dopowiedział w groteskowej formie. Na ramieniu Krzysztofa Antkowiaka siedziała gruszka z… nagimi pośladkami). „Zakazany owoc” nie był z pewnością najbardziej rozerotyzowaną piosenką, jaką wówczas można było usłyszeć w „Teleranku”. Jakimś sposobem znalazł się tam „Lizak” Jacka Skubikowskiego, być może inspirowany „Les Sucettes” Serge’a Gainsbourga. Wyemitowany w jednym z odcinków najpopularniejszego programu dla dzieci utwór był hymnem na cześć seksu oralnego, tekst z refrenem „weź go do buzi, […] chwyć oburącz i ssij” nadawał piosence wyraźnie pedofilski wydźwięk. Nic dziwnego, że po jakimś czasie zdjęto ją z anteny. Opowiadał o tym w wydanym kilka lat temu wywiadzie-rzece Pan Teleranek, czyli Tadeusz Broś.