Kto się boi Stelli Walsh?

Nigdy wcześniej nie słyszałam ani o niej, ani o jej historii. Stella Walsh – a właściwie Stanisława Walasiewicz – urodziła się w 1911 roku w Wierzchowni (wsi w dzisiejszym województwie kujawsko-pomorskim), lecz szybko wyemigrowała z rodziną do Cleveland w stanie Ohio. Niemal siedemdziesiąt lat później zginęła od postrzału, ale zanim nadeszła jej śmierć, przeżyła i osiągnęła wiele.

Przeciwko logice sensacji

Podobno Walsh od najmłodszych lat interesowała się sportem, a szczególnie lekkoatletyką. Planowała wystartować w igrzyskach olimpijskich w 1928 roku jako reprezentantka Stanów Zjednoczonych, ale nie otrzymała obywatelstwa. Cztery lata później, na olimpiadzie w Los Angeles zdobyła złoty medal w biegu na 100 metrów, występując w barwach biało-czerwonych. W 1936 roku w nazistowskim Berlinie zajęła drugie miejsce. Potem były kolejne medale, tym razem na mistrzostwach Europy (pierwszych, do których dopuszczono kobiety), i kolejne pobite rekordy. A po latach powrót do Ameryki: ślub z bokserem Harrym Olsonem, aktywność trenerska, współpraca z Polskim Komitetem Olimpijskim i działalność polonijna.

Obowiązkowa w przypadku nienaturalnych zgonów sekcja zwłok wykazała, że Stella Walsh była osobą interpłciową (miała zróżnicowane cechy płciowe: niejednoznaczność narządów płciowych – jej ciało nie odpowiadało zbinaryzowanym medycznym definicjom męskości bądź kobiecości). Informacja na ten temat rozbudziła w amerykańskim (i nie tylko) społeczeństwie transfobiczne lęki i wywołała dyskusję o tym, czy wskutek zaistniałej sytuacji nie należałoby pośmiertnie odebrać jej medali i rekordów, a nawet nie wymazać jej z historii sportu. Opowieść o polsko-żydowskiej emigrantce, która pomimo rozlicznych przeszkód zrobiła karierę, osiągnęła sukces i zdobyła międzynarodową sławę, by po śmierci stać się uprzedmiotowioną bohaterką okrutnego skandalu, to materiał na głośny i wzruszający film hollywoodzki z oscarową rolą główną.

Niezależnie od tego, czy ktokolwiek kiedyś taki film zrealizuje, w Bydgoszczy powstał spektakl, którego twórczynie i twórcy opowiadają historię Walsh, świadomie demontując kapitalistyczne mechanizmy przechwytywania historii (zwłaszcza tych biograficznych) oraz zamykania ich w sensacyjno-kontrowersyjnych kliszach i w nacechowanych afektywnie tabloidowych nagłówkach. Zapewne dlatego „Stella Walsh. Najszybsza osoba na świecie” w reżyserii Jana Jelińskiego na podstawie tekstu Anny Mazurek i z jej dramaturgią zaczyna się od końca, a więc od zamarkowania przed kamerą sceny napaści, która doprowadziła do śmierci tytułowej bohaterki.

W prologu zdystansowanej wobec postaci grze aktorskiej towarzyszy próba dokładnego, niemal policyjnego zrekonstruowania i zreferowania przebiegu samego napadu i tego, co mogło się wydarzyć zaraz po nim: jakim samochodem przyjechała Stella? Czy kierowała nim pod wpływem alkoholu? Co znajdowało się w torbie na zakupy? Czy myślała, że uda jej się powstrzymać dwójkę uzbrojonych napastników? Kto zadzwonił po pogotowie?

Akcja spektaklu rozgrywa się w symbolicznej przestrzeni (scenografia: Dorota Nawrot), w której obok ekranu głównym elementem są ruchome makiety wybuchających co jakiś czas czerwonych wulkanów – może odwołują się one do ognia życia, może ognia olimpijskiego; a może jeszcze czegoś innego? Pod sufitem zawieszono okręgi, których układ przypomina olimpijskie kółka, choć brak im charakterystycznych barw symbolizujących kontynenty.

Negocjacje

Tekst Mazurek powstał na kanwie biografii „The Forgotten Legacy of Stella Walsh: The Greatest Female Athlete” autorstwa Sheldona Andersona oraz improwizacji osób aktorskich, dzięki czemu jego format nie jest wyłącznie biograficzny, a raczej kontrfaktualny. Powrót do życiorysu autentycznej postaci służy tu więc nie tyle odtworzeniu przyczynowo-skutkowej dynamiki losów konkretnej osoby, ile rozważeniu alternatyw wobec tworzących je faktów. Charakter tego eksperymentu myślowego zachęca do snucia domysłów na temat niewypowiedzianych słów, emocji, pragnień, doświadczeń czy motywów, zwiększając napięcie między znaną nam historią a taką, która mogła – lub mogłaby – się wydarzyć.

Tak pomyślana kontrfaktualność delikatnie nakłuwa i rozmontowuje poszczególne elementy historii Walsh (Zhenia Doliak), tworząc przy okazji nienarzucające się połączenia między przeszłością zamkniętą w archiwum, a ciągle otwartą na interpretacje teraźniejszością. Finałową scenę – trwający kilkanaście minut energiczny, ekstatyczny, emancypujący taniec, przypominający momentami bieg (choreografia: Wojciech Grudziński), w którym udział biorą wszyscy bohaterowie ze Stellą na czele – odebrałam jako fantazję o możliwości zaistnienia innej historii i, być może, innego zakończenia.

Na scenie co jakiś czas pojawia się monologujący Pierre Coubertin (Jerzy Pożarowski), uznawany za ojca nowożytnych igrzysk olimpijskich. To strażnik nacjonalistyczno-mizoginicznego porządku, którego kuriozalnym przekroczeniem jest już samo dopuszczenie kobiet do udziału w sportowych rozgrywkach. W swoich wypowiedziach akcentuje temat kulturowego usankcjonowania kategorii płci w sporcie i wyraża opór wobec jakichkolwiek zmian, a przecież problemem nie są jednostki, które z różnych powodów nie mieszczą się w sztywno zdefiniowanych ramach, lecz same te ramy.

W bydgoskim spektaklu kluczowa okazuje się zatem nie tyle sama narracja historyczna, ile strategie prowadzenia z nią negocjacji. Twórczynie i twórcy skupiają się głównie na tematach relacji międzyludzkich oraz jednostkowej tożsamości, odnoszą się do tych cech, które zwykle są ukrywane lub przedstawiane w sposób najmniej empatyczny z możliwych: „Wszyscy używają słów: hermafrodyta lub obojniak, a mnie to wkurwia. […] Obojnak, kurwa, co to w ogóle za słowo? Nie jestem jakimś ślimakiem” – powie w pewnym momencie Stella.

Przestrzenie osamotnienia

Skrywana od dzieciństwa interpłciowość czyni z tytułowej postaci bohaterkę dojmująco samotną. Matka (Małgorzata Witkowska) uczy ją, w jaki sposób powinna ukrywać swoją fizyczność i dyscyplinować ciało tak, żeby ich tajemnica nie wyszła na jaw: nie może przebierać się w szatni z innymi dziewczynkami, lecz w zamkniętej kabinie łazienkowej, podczas kąpieli z siostrą (Emilia Piech) powinna wpuszczać do wanny dużo piany, zawsze ma wchodzić do niej pierwsza i siadać z przodu, musi unikać dotyku, a podczas biegania – kontrolować bieliznę.

Stella dorasta w przekonaniu, że jest inna i że tę swoją inność musi zanegować poprzez nieustannie podejmowane próby dopasowania się do tego, co społecznie znaturalizowane i niewymagające dodatkowej legitymizacji. Poczucie alienującego osamotnienia podkreślają wyświetlane na ekranie filmowe wstawki stworzone przez Adama Zduńczyka. Szczególnie na tych ze stadionu postać Stelli znajduje się zawsze w innym rejestrze wizualnym niż pozostali bohaterowie – jest od nich wyraźniejsza albo słabiej widoczna – jej obraz wydaje się wówczas nieco wygaszony, a ona sama jakby tylko częściowo obecna.

W bydgoskim spektaklu kwestie płciowe nieustannie przecinają się z klasowo-emigracyjnymi. Poczucie niedopasowania, bycia nie na swoim miejscu wywołuje w matce Stelli potrzebę nieustannego udawania niewyróżniającej się mieszkanki amerykańskich przedmieść przy jednoczesnym pielęgnowaniu wewnętrznego polskiego patriotyzmu i katolicyzmu. Ta pęknięta tożsamościowa hybrydyczność determinuje jej postępowanie, wywołując lęk przed opuszczeniem pozornie bezpiecznej – choć przecież pełnej przemocy i rygoru – strefy, którą projektuje na swoje córki, zwłaszcza na Stellę jako osobę publiczną. Matka jest postacią wyjątkowo złożoną. Ani warunki, w jakich przyszło jej żyć i wychowywać córki, ani jej doświadczenie – bycia zbyt polską dla Amerykanów i zbyt amerykańską dla Polaków – nie stanowią usprawiedliwienia dla jej postępowania, ale osadzają ją w szerszej i bardziej zniuansowanej perspektywie niełatwego losu emigrantów ze wschodniej Europy.

W kontekście kulturowych różnic znaczenia nabiera fakt obsadzenia w głównej roli Zheni Doliak, aktorki z Odessy, która od niedawna pracuje etatowo w bydgoskim Teatrze Polskim. Tuż przed testem, który musi przejść Stella, aby uzyskać obywatelstwo amerykańskie, polska aktorka uczy ukraińską aktorkę – mówiącą po polsku jedynie z delikatnym akcentem – poprawnej wymowy, nienagannej kobiecej prezencji i historii nieojczystego kraju. Scena ta obnaża absurdalność systemu sankcjonującego zarówno przynależność narodową, jak i płciową. Osoba uznawana przez społeczeństwo i jego instytucje za inną (powody takiego traktowania są różne) musi się wykazywać i starać, aby zatwierdzić zajmowane przez siebie miejsce. A ciekawe, ilu rodowitych Polaków zdałoby egzamin z teoretycznej polskości, wymagany, żeby otrzymać kartę Polaka?