Od francuskiej powieści do śląskiej medytacji

Na scenie Teatru Śląskiego w Katowicach zrealizowano dotychczas wiele spektakli opartych na historiach społecznych z Górnego Śląska, ukazujących konsekwencje tutejszych podziałów terytorialnych, klasowych, politycznych. W Katowicach wystawiono wspomnienia Kazimierza Kutza („Piąta strona świata”, reż. Robert Talarczyk), zaadaptowano prozę, która za pomocą metafory wielkiego potwora pochłaniającego Ślązaków przedstawiała działanie kopalni („Drach” wg Szczepana Twardocha, reż. Robert Talarczyk), zobrazowano czarny, lokalny pejzaż („Czarny ogród” wg Małgorzaty Szejnert, reż. Jacek Głomb). Wszystkie te realizacje przesycone były patosem wynikającym z przekonania, że Śląsk to specyficzna, odmienna od innych części kraju, „piąta strona świata”. O regionie najczęściej mówiło się wprost, w konwencji realistycznej lub fantastyczno-komicznej („Węgla nie ma”, reż. Jacek Jabrzyk oraz „Nikaj”, reż. Robert Talarczyk, Teatru Zagłębia w Sosnowcu). Na tym tle wyreżyserowany przez Krzysztofa Garbaczewskiego „Germinal” na podstawie powieści Emila Zoli jawi się jako kontrapunkt dla tej tradycji. Chociaż reżyser nie włącza wątków śląskich wprost, w opowieści o francuskiej rewolucji łatwo o punkty styczne z historią Górnego Śląska.

Spektakl, uniwersalizując tematykę społecznej rewolucji i podziałów klasowych, stwarza abstrakcyjny świat, korzystając z estetyki medytacji. Reżyser porzuca standardowe techniki teatralnej reprezentacji, eksponując własny styl twórczy. Najważniejszą cechą działań artystycznych Garbaczewskiego jest dążenie do stworzenia przestrzeni organicznie angażującej publiczność w prezentowane zdarzenia oraz pozwalającej jej na wejście w proces fabularny i niejako organiczne, fizyczne przyjmowanie opowiadanej historii. Ta przestrzeń budowana jest z użyciem zwolnionego tempa działań scenicznych i ich swoistej monotonii, a także dzięki specyficznej technice aktorskiej, pozwalającej budować dystans wobec postaci. Widzowie zaproszeni zostają do wizualnego świata przyciemnionej abstrakcji, której ważnym elementem są projekcje filmowe.

„Germinal” jawi się jako kontynuacja zainteresowania Garbaczewskiego powieściami naturalistycznymi. W roku 2017 zrealizował on „Chłopów”, w których zapraszał widzów do przyjrzenia się społeczności wiejskiej osadzonej w alternatywnym, odrealnionym środowisku. Nawiązywanie do dorobku prądu literackiego, którego twórcy skupiali się na prezentacji najniższych warstw społecznych i ukazywali bohaterów w warunkach życia codziennego, przewrotnie służy reżyserowi do zaznaczania różnic pomiędzy naturalizmem, jako konwencją literackiej prezentacji, a rzeczywistością. W swojej pracy Garbaczewski przechodzi ze skrajności mimetycznej reprezentacji w skrajność abstrakcyjności. W efekcie „Germinal” okazuje się medytacyjną, w pełni współczesną propozycją teatralną, opartą na wiwisekcji jednostki żyjącej w określonych warunkach społecznych. Fabuła przedstawienia poprowadzona jest według założeń Zoli. Stefan (Paweł Smagała) przybywa do Montsou w poszukiwaniu pracy. Zamieszkuje u rodziny Maheu i zaczyna pracę w kopalni. Z biegiem czasu, obserwując złe warunki życia rodzin robotniczych, namawia współpracowników do rozpoczęcia strajku. Niestety nie przynosi on oczekiwanych efektów. Wpisane w powieść Zoli wątki rewolucyjne Garbaczewski zestawia w spektaklu z fragmentami manifestu „Społeczeństwo spektaklu” Guya Deborda. Reżyser oraz pracująca z nim dramaturżka Rébecca Pierrot odsyłają widzów do idei społeczeństwa „na pokaz” wysnutej z obserwacji przemian społecznych i kulturalnych lat 60. i 70. XX wieku, co pozwala im na uruchomienie różnych poziomów teatralnej wizji rewolucji.

Aleksandra Wasilkowska stworzyła wrażenie niejednoznacznego, teatralnego świata: umieszczone na scenie niekształtne, zbudowane z lekkiego materiału głazy i ogromny (także lekki) łańcuch niosą sugestywną wizję rewersu rzeczywistości – to, co naturalnie ciężkie, okazuje się lekkie. Główny element scenografii to fantazyjna, monumentalna instalacja podwieszona nad przestrzenią gry. Zanim wiszący twór zostanie odpowiednio oświetlony, jego kształt zdaje się przytłaczający, co stwarza dojmująco mroczne wrażenie. Nierówne, lejące się z góry sople, a może jęzory lub macki, przywodzą na myśl flegmę, która po latach pracy pod ziemią bez zachowania odpowiednich zabezpieczeń wydobywa się z płuc górników poddanych ekspozycji na pył węglowy. Skojarzyć to można z sytuacją Bonnemorta (Antoni Gryzik), którego stan jest sugestywną konsekwencją wieloletniej pracy pod ziemią. W czasie trwania spektaklu konstrukcja oświetlana jest coraz jaśniej, aż do momentu, w którym z niedawnej otchłani wyłaniają się zniekształcone, pluszowe dłonie, ułożeniem wskazujące scenę i bohaterów spektaklu. Prowokuje to do konkluzji, że istota ludzka jest najważniejsza niezależnie od tego, w jakiej rzeczywistości się znajdujemy – realistycznej czy abstrakcyjnej. Walka wynikająca z dążeń polityczno-społecznych od wieków wiąże się z potrzebami konkretnych ludzi, dążących do poprawy jakości swojego życia. Jednak w miarę rozwoju rewolucyjnych zdarzeń pierwotne cele zostają zawłaszczone przez cele warunkowane polityką konkretnych stronnictw, a realne potrzeby społeczne ulegają zagubieniu. W efekcie dążenie do zmian przynosi negatywne skutki. Przedstawiona w spektaklu próba rewolucji kończy się katastrofą, w której robotniczy bunt prowadzi do anarchii i śmierci części jego uczestników.