Crescenda i decrescenda tożsamości

„Jakoś sztucznie mi się mówi”, obwieszcza operowym śpiewem Henryk na początku spektaklu. Na poziomie wojennej rzeczywistości jego myśli wybrzmiewają jako tekst odtwarzany z offu. Jednak światem snu, a więc podświadomością bohatera, rządzi – charakterystyczna dla opery – sztuczność. To jedna z bardziej celnych i zabawnych uszczypliwości odnoszących się do sposobu, w jaki wiele osób traktuje śpiewanie w teatrze, a także operę jako gatunek sztuki scenicznej, z jaką kiedykolwiek się spotkałam. W ten sposób genialnie oznaczane są linie podziału dramaturgicznego, które w tekście Gombrowicza jawią się jako mniej konkretne: płynne i rozmazane. Krauze i Cicheński nie rezygnują z elementów absurdu i groteski, często wręcz je eksponując, ale dbają też o to, żeby w wirze przedziwnych postaci i sytuacji zostawić widzom przestrzeń na złapanie oddechu. Zależy im na zbudowaniu poczucia, że publiczność stoi w centrum wydarzeń wraz z Henrykiem i – podobnie jak w prawdziwym śnie, mimo ich nieprzewidywalności oraz niesamowitości – sprawuje częściową kontrolę nad narracją, którą (świadomie lub nieświadomie) współtworzy. Koncepcję tę wzmacnia muzyka Krauzego, świetnie oddająca atmosferę konkretnych elementów dramaturgicznych i stanów emocjonalnych bohatera. O ile w klasycznej operze często wydawać się może, że libretto zostało nieco sztucznie „nagięte” pod potrzeby kompozytora, tak w „Ślubie” tekst jest niemalże symbiotycznie związany z partyturą.

Krauze perfekcyjnie rozumie wszystkie pauzy i transakcentacje Gombrowicza, pozwala im wybrzmieć i prowadzić dramaturgię skomponowanej przez niego opery. Gdzieniegdzie muzyka jedynie podpiera budowany przez słowa rytm i nastrój, by w innych momentach przejmować inicjatywę, dodawać kolejne akcenty i nowe znaczenia oraz odkrywać niewidoczne początkowo warstwy emocji. Dojrzałość, z jaką kompozytor lawiruje pomiędzy klasyką a nowoczesnością, deformacją a harmonią czy groteską a patosem, budzi ogromny podziw. Partytura stawia spore wymagania – zarówno dla orkiestry kierowanej przez Katarzynę Tomalę-Jedynak, jak i śpiewaków. Pełno tu zmian tempa i nagłych zwrotów; często wykorzystuje się staccato, a równocześnie nie brak operowego rozmachu. Z jednej strony jest to więc utwór dość wymagający w odbiorze, z drugiej jednak – nie popadający w nudę czy przewidywalność. Muzyka buduje gęstą atmosferę niepokoju, przez co ułatwia zrozumienie i doświadczenie labilności emocjonalnej głównego bohatera.

Postać Henryka została mistrzowsko wykreowana przez Michała Partykę – barytona, mającego doświadczenie między innymi na francuskich scenach operowych. „Ślub” poznańskiego Teatru Wielkiego daje mu okazję, by pokazać polskiej publiczności nie tylko swój talent wokalny, lecz także aktorski. Partyka świetnie portretuje różnorodne stany emocjonalne tworzonej postaci – od zagubienia i dezorientacji, przez beztroskę i złość, aż po niezachwianą pewność siebie i zaślepienie tyrana, prowadzące do końcowego zwątpienia. Jego mimika i gesty cechują się tak niezwykłą plastycznością, że wydaje się idealnym kandydatem ilustrującym koncepcję gombrowiczowskiej „gęby”. Kiedy w ostatniej scenie podaje w wątpliwość swoją niewinność, odkrywając, że wewnętrzne przeżycia i indywidualne decyzje potrafią odmienić człowieka podobnie jak czynniki zewnętrzne, trudno nie wstrzymać na moment oddechu. Ta emocjonalna pauza jest idealnym zamknięciem operowej wersji „Ślubu”. Główną osią dramaturgiczną pozostaje oczywiście relacja Henryka z ojcem (Łukasz Konieczny), a właściwie – konfrontacja z autorytetem, ale najbardziej intrygującą postacią okazuje się Pijak (fantastyczny kontratenor Jan Jakub Monowid). Ubrany w czerń, o znacząco wyższym głosie niż reszta zespołu śpiewaków, przywodzi na myśl Mistrza Ceremonii z „Kabaretu” Boba Fosse’a – postać pociągającą za sznurki, prowokującą kolejne wydarzenia oraz obalającą autorytety; szukającą chaosu i siejącą go. Ostatecznie twórcy w największym stopniu skupiają się na najbardziej uniwersalnej myśli „Ślubu” Gombrowicza – humanistycznej refleksji na temat tego, co kształtuje człowieka i jego system moralny.

Poznańska realizacja „Ślubu” jest dość wymagająca, zwłaszcza dla osób nieosłuchanych ze współczesnymi brzmieniami muzyki symfonicznej. Jej twórcy podkreślają esencję dramatu Gombrowicza i – moim zdaniem – podają ją publiczności w dobrze przyswajalnej i odświeżonej formie. Ten spektakl dowodzi, że wciąż można komponować nowoczesne, interesujące i angażujące opery. Być może to – a nie tak popularne w ostatnim czasie, tworzone na siłę adaptacje klasycznych dzieł do współczesnych realiów – właściwy klucz, pozwalający wskrzesić zainteresowanie szerszego grona widzów operą. Filmową rejestrację „Ślubu” Zygmunta Krauzego, z librettem Krzysztofa Cicheńskiego, można bezpłatnie obejrzeć online dzięki platformie OperaVision, a 28 stycznia 2025 roku zaplanowana została jej emisja na antenie TVP Kultura.