Bajka będzie długa

Zwroty do publiczności, aktorskie wypowiedzi komentujące zachowanie postaci, ostentacyjna wymienność ról czy tematyzowanie sytuacji, w której znajdują się wykonawcy (zarówno w spektaklu, jak i w realiach, do których się odnosi), nie mają odciągać uwagi od wyjściowego tematu w kierunku metateatralnej czy wewnątrzśrodowiskowej dyskusji (co staje się coraz częstszą i coraz bardziej nieznośną praktyką artystyczną na polskich scenach). Wykorzystana przez reżyserkę strategia burzenia czwartej ściany rozbija fikcję i przypomina, że baśniowość jest tylko konwencją, a poruszany temat wiąże się z realnym problemem. Prowadzone przez aktorów rozważania odnoszą się do pytań o sprawczość osób występujących na scenie w kontekście ich wpływu na autentyczną sytuację prawną. Czy mogą powołać się na przysługującą lekarzom klauzulę sumienia i odmówić odgrywania postaci zachowujących się niezgodnie z ich przekonaniami? Czy ich zgoda lub jej brak mają jakiegokolwiek znaczenie? W finale spektaklu aktorki i aktorzy, podkreślając, że mówią w imieniu swoich postaci, deklarują gotowość nie tylko do sojuszu z kobietami w niechcianych ciążach, ale także do popełnienia przestępstwa, jakim jest pomoc w zorganizowaniu ewentualnej aborcji. Upłynnienie granicy pomiędzy prawdą a fikcją staje się asumptem do zadania interesujących pytań o relacje teatru i prawa, performatywną skuteczność scenicznej fikcji i jej konsekwencje prawne.

Premiera spektaklu Gianiny Cărbunariu zaledwie o kilka dni wyprzedziła zaprzysiężenie nowego – przyjętego z euforią przez zwolenników dotychczasowej liberalno-lewicowej opozycji – polskiego rządu, który po ośmiu latach odsunął od władzy konserwatywne Prawo i Sprawiedliwość. Jeśli cofnięcie uchwalonych przez PiS, szkodliwych ustaw ograniczających prawa kobiet to tylko kwestia czasu, a widmo prawicowej dyktatury rodem z komunistycznej Rumunii oddala się na bezpieczną odległość, może się wydawać, że szczecińskie przedstawienie powstało za późno. Taka ocena wydaje się jednak przedwczesna, zwłaszcza w kontekście ustawy aborcyjnej: obecna, koalicyjna większość parlamentarna albo – jak członkowie rządu – unika tak chętnie podejmowanego w przedwyborczych obietnicach tematu, albo – jak nowo wybrany Marszałek Sejmu Szymon Hołownia – zdecydowanie odmawia poparcia dla tak zwanej ustawy ratunkowej i legalizacji aborcji do 12. tygodnia.

Szczecińskie przedstawienie wybrzmiewa zatem dzisiaj całkiem mocno wobec możliwości rozliczania polityków z ich wyborczych deklaracji. „Opowieści babć…” wzmagają krytyczną czujność wobec kolejnych pozorowanych działań mężczyzn u władzy. To oni – jak przedstawieni na scenie politycy, którzy przy wódce decydują o ładzie prawnym mającym obowiązywać po 1989 roku – decydują o prawach kobiet. Cărbunariu i szczeciński zespół nie pozwalają, by opowieści babć trafiły między bajki jako pieśni przeszłości. Nawet jeśli wkrótce ziścić miałyby się wypowiadane przez aktorki i aktorów pod koniec przedstawienia afirmatywne przepowiednie na temat nadchodzącej rzeczywistości – w której kobiety będą miały legalny dostęp do środków wczesnoporonnych oraz wsparcie zarówno innych kobiet, jak i mężczyzn – spektakl może okazać się ważnym memento. Takie wypowiedzi artystyczne mają szansę uniemożliwić nastanie złowróżbnej ciszy, o której na przykładach pochodzących z Rumunii po obaleniu Ceaușescu pisze Małgorzata Rejmer[1], a z Francji – Annie Ernaux[2]. Zmiana prawa w tych krajach przyniosła legalizację aborcji, ale równocześnie powołała do życia niezdolne do przepracowania zbiorowej traumy „społeczeństwa milczenia”, nad którymi ciąży niebezpieczeństwo powtórzenia błędów przeszłości. Spektakl Cărbunariu nie pozwala na milczenie. Opowiadana przez rumuńską artystkę bajka zdaje się nie mieć końca. Ciągnie się przez różne czasy i różne kraje, ale zostawia też, być może nieco na wyrost, nadzieję na szczęśliwy finał.

Mimo niekwestionowanej wartości artystycznej, interesującej formy i ważnego tematu (ostatnio podejmowanego przez teatr wielokrotnie – np. w spektaklu „Ostatnie dni Eleny i Nicolae Ceaușescu” Wojciecha Farugi z Teatru Polskiego w Bydgoszczy czy w „Dzikich palmach” w reżyserii Aleksandry Bielewicz w Teatrze Horzycy w Toruniu) szczecińskie przedstawienie budzi pewien rodzaj niepokoju. Obietnica wsparcia, pomocy, a także szczęśliwego zakończenia kierowana jest do publiczności szczecińskiego Teatru Współczesnego: osób w większości świadomych, zapewne w znacznej mierze przekonanych o konieczności liberalizacji prawa aborcyjnego, relatywnie zamożnych mieszkanek (i mieszkańców) dużego miasta, leżącego zaledwie kilkanaście kilometrów od granicy z Niemcami. To nie one podejmują samotne podróże, o których opowiada w spektaklu Cărbunariu. One znają już lub w razie potrzeby bez trudu znajdą numer telefonu do Aborcyjnego Dream Teamu. Dla nich właściwa opieka medyczna w przypadku zagrożenia zdrowia przez problemy z ciążą, a nawet możliwość jej usunięcia nie są szczególnie poważnym problemem niezależnie od stopnia opresyjności aborcyjnego prawa. Przez to wśród motywacyjnych sloganów, wypowiadanych w euforycznym, publicystycznym finale spektaklu (w którego najlepsze intencje nie wątpię), może jednak zagubić się (lub: nie w pełni wybrzmiewać) istota lekcji płynącej z historii Rumunii, gdzie obowiązywał dekret Ceaușescu: większość kobiet, dla których ukazana na szczecińskiej scenie podróż jest długa i często kończy się tragicznie, nie usłyszy tych obietnic wsparcia. Im pozostaną tylko opowieści babć szeptane przez matki.

Przypisy:

[1] Rozmówczyni Rejmer, Olivia Niţiş, zauważa we współczesnym społeczeństwie rumuńskim tendencję do zbiorowego milczenia w kwestii traumatycznej przeszłości i mówi: „Nie funkcjonuje coś takiego jak przepracowywanie traumy czy zbiorowa terapia. Nikt nie chce słuchać kobiet, które przeszły przez piekło dekretu, a one same nie chcą o tym mówić”. Zob. M. Rejmer, „Kołyski i trumny”, w: tejże, „Bukareszt. Kurz i krew”, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2013.

[2] W autobiograficznej powieści „Happening”, będącej próbą rozliczenia się z dokonaną w młodości aborcją i z traumą związaną z trudnościami wynikającymi z jej ówczesnej penalizacji, Annie Ernaux podkreśla znaczenie historii takich jak jej w momencie, w którym dawne realia ulegają stopniowemu zapomnieniu: „Paradoksalnie, choć uchwalono nowe prawo […], dawne ofiary zazwyczaj milczą, twierdząc, że «wszystko się skończyło». Zatem to, co się wydarzyło, jest otoczone tą samą zasłoną tajemnicy, co kiedyś. Dziś aborcja nie jest już zakazana i właśnie dlatego mogę sobie pozwolić na przełamanie społecznego tabu i zmierzenie się z rzeczywistością tych zdarzeń, o których nie można zapomnieć”. Zob. A. Ernaux, „Happening”, trans. T. Leslie, London 2022.