Terrarium z dinozaurami

„Lot nad kukułczym gniazdem”, który w Teatrze Nowym w Poznaniu wyreżyserowała Maja Kleczewska, podporządkowany został przyjętej tezie, co niemal zawsze – jeśli zdarza się w zorientowanych na realizację programowych założeń reinterpretacjach kanonicznych tekstów – działa na niekorzyść spektaklu. Reżyserka i pracujący z nią współautor adaptacji powieści Kena Keseya, dramaturg Damian Josef Neć zaskoczyli osoby znające ich dorobek, wpisując swoje przedstawienie w nurt krytyki radykalnego feminizmu. Jego przeciwnicy nawet „etykę troski” traktują jak formę przemocy. Być może teatralne twórczynie i twórcy chcieli zasygnalizować deficyt narzędzi krytycznych, odrzucanych przez – czasem zacietrzewioną – drugą stronę dyskusji. Może chcieli wyrazić swój dystans wobec wszelkich form ideologicznego zaślepienia. Jednak źle skalibrowali cel – w tworzonym przez nich świecie jedynym źródłem systemowej opresji są wystąpienia przeciwko fantomowemu szowinizmowi i „dziadocenowi”, trudno więc uniknąć wrażenia, że spektakl Kleczewskiej jest artystyczną polemiką z tymi, którzy występują przeciwko porządkowi patriarchalnemu. W efekcie jego twórczynie i twórcy zajmują pozycje obrończyń i obrońców zastanego status quo. Wrażenie tęsknoty za stereotypami determinującymi płcie staje się w ten sposób najwyraźniejszym elementem autorskiej interpretacji adaptowanej przez nich powieści.

Prezentowany na scenie świat oddziału szpitala psychiatrycznego przypomina rezerwat. A może nawet cyrk, który, jak wiadomo, nie jest śmieszny dla zwierząt. Ich los w naturalny sposób wyzwala współczucie wielu wrażliwych osób. Za szybą, która przez niemal cały spektakl oddziela przestrzeń gry od widowni, pielęgniarki tresują ostatnich przedstawicieli ginących gatunków, nazywanych przez nie – jak Wódz Bromden (Janusz Grenda) – „przemocowymi chujami” i „dziadersami z folwarcznym mentalem”. To oni są tu ofiarami przemocy, choć nie wydają się niczemu winni. Pozbawieni własnej woli, „wykastrowani” terrorem, elektrowstrząsami i groźbą lobotomii, podporządkowują się woli pielęgniarek i ich matriarchalnej postawie. Na każde wspomnienie własnych żon (Harding – Filip Frątczak) czy matek (Billy Bibbit – Bartosz Włodarczyk) ogarnia ich strach. Poznański „Lot” można postrzegać jak przestrogę przed niebezpieczeństwem zdominowania kulturowego dyskursu przez feministyczną cancel culture, która wycina przedstawicieli jednego gatunku/płci, nie oglądając się na ich realne przewinienia. To głos artystycznego sprzeciwu wobec dążeń ku zmianom mającym definitywnie odsunąć, wymazać, zastąpić i wytępić nie tylko tych, którzy – niczym dinozaury – jeszcze niedawno rządzili światem, ale też tych, którzy w jakikolwiek sposób ich przypominają.

Czy Kleczewska sugeruje, że pozycja i władza „mizoginów” powinny zostać utrzymane? Skłonny byłbym uznać, że raczej zaznacza zdanie odrębne, zdając sobie sprawę z krzywd, jakich doznawać mogą osoby oznaczone taką i podobnymi jej etykietkami. Równocześnie jednak trudno mi oprzeć się wrażeniu, że poznański spektakl nawiązuje do powszechnej dzisiaj, nie tylko w środowisku teatralnym, krytyki Moniki Strzępki, której działania na stanowisku dyrektorki warszawskiego Teatru Dramatycznego okazały się nie tylko nieadekwatne wobec formułowanych przez nią feministycznych manifestów, ale powszechnie uznawane są za naznaczone brzemieniem bezwzględności, ideologicznego zaślepienia, domniemanej autorytarności i braku komunikacji. Na pochyłe drzewo wszystkie kozy skaczą. A może – jak sugeruje jedna z największych atrakcji najnowszego przedstawienia Kleczewskiej (której nie opiszę, powstrzymując się od spojlerowania) – również alpaki. Nie podejrzewam tej reżyserki o małostkowe intencje. Przypomnę tylko, że w udzielonym Magdalenie Rigamonti wywiadzie opublikowanym pod koniec października w Onecie Strzępka nie tylko dokonała niezamierzonej autokompromitacji, ale także krytycznie wypowiedziała się na temat poziomu edukacji w Akademii Teatralnej, gdzie dzisiaj Kleczewska naucza, a jeszcze niedawno pełniła funkcję dziekany kierunku reżyseria. Skoro „Lot nad kukułczym gniazdem” nie jest wewnątrzśrodowiskową polemiką, można postrzegać go jako sprzeciw wobec – tnącej na ślepo i bez opamiętania – brzytwy feministycznej cancel culture.

Wywrotowość książki Keseya wynikała z możliwości łączenia opresji, jakiej poddani są przedstawieni na jej kartach pacjenci szpitala psychiatrycznego na oddziale nadzorowanym przez bezwzględną Siostrę Ratched, i sprzeciwu wobec niej z systemowym zniewoleniem społeczeństw, które w latach 60. ubiegłego wieku dojrzewały do kontrkulturowego buntu. Autor wydanej po raz pierwszy w 1962 roku powieści nie wyeksponował wprawdzie dyskryminacji ze względu na płeć, jednak Kleczewska i Neć bez większego trudu mogli odnaleźć w jej treści przesłanki sprzyjające ich interpretacji. Główny bohater „Lotu…” – Randle Patrick McMurphy – choć jest nadpobudliwym, agresywnym osiłkiem, seksistą i hazardzistą, szczególnie ceni wolność, o którą gotów jest walczyć (nie tylko dla siebie) bez względu na ponoszone ryzyko. Jednak czy rewolucja, którą stara się zainicjować McMurphy swoją niezgodą wobec siostry oddziałowej, może być postrzegana przez pryzmat płci obojga antagonistów? Kleczewska sprytnie unika takiej jednoznaczności, w roli buntownika obsadzając Danielę Popławską.

W spektaklu Teatru Nowego Pat McMurphy to kobieta. Ta zmiana jest znacząca nie tylko dlatego, że potencjalnie mogłaby wytrącać oręż z rąk zwolenników i zwolenniczek perspektywy feministycznej, gotowych krytycznie odnosić się do domniemanej obrony patriarchatu. Przed laty Popławska na tej samej poznańskiej scenie zagrała Siostrę Ratched. W sławnym, robiącym na mnie wtedy niemałe wrażenie spektaklu kanadyjskiego reżysera Dela Hamiltona (jego asystentem był wówczas obecny dyrektor artystyczny Teatru Nowego Piotr Kruszczyński), którego premiera odbyła się w 1996 roku, ta wspaniała aktorka kreowała postać złowrogiej i bezwzględnej strażniczki systemu. Biegunowa zmiana powierzonej jej po 27 latach roli wzmacnia sugestię, że przez ten czas wektor opresji uległ diametralnemu odwróceniu.

Prezentacja pani McMurphy podczas sesji terapeutycznej w spektaklu Kleczewskiej wzbogaca zakres wskazywanych w powieści przewinień tej postaci – do pijaństwa, napaści z pobiciem oraz naruszenia nietykalności cielesnej policjantów dopisano udział w protestach i manifestacjach. Skojarzenie wydaje się oczywiste – czyżby w protestach kobiet, które przetaczały się przez Polskę od jesieni 2016 roku, brały udział pospolite przestępczynie: prawdziwe wiedźmy i terrorystki, jak chcieliby je widzieć prawicowi komentatorzy? Niezależnie od tego, czy bohaterka Popławskiej jest taką osobą, czy jednie ofiarą systemu przypisującego jej niepopełnione winy, coś w tym repertuarze zgrzyta. Postać w swobodnym, kolorowym stroju, z rastafariańską czapką na głowie (kostiumy Konrad Parol) pozbawiona zostaje części charyzmy i buty, a także – wspominanej przez innych pacjentów i budzącej ich podziw – nie tylko dosłownej, ale i metaforycznej wielkości. Powieściowy osiłek w cyklistówce i skórzanej kurtce zamieniony został w swawolną kobietę-trefnisia. Płeć wydaje się tu jednak tylko maską – nie wpływa na zmniejszenie zainteresowania pani McMurphy sportem i hazardem, nie powstrzymuje jej przed klepaniem pielęgniarek po tyłkach ani nie zawstydza jej, kiedy pokazuje innym pacjentom talię kart przedstawiających różne seksualne pozycje. Zmiana biologicznej, ale nie kulturowej płci protagonisty odnosi tylko połowiczny skutek. Kąśliwy dowcip nie równoważy braku zwierzęcej siły tej postaci, która w konfrontacji z programowym opanowaniem Siostry Ratched mogłaby krzesać iskry – jak działo się w spektaklu Hamiltona, o filmie Miloša Formana nie wspominając. Kleczewska zrealizowała inne przedstawienie. I na czym innym się w nim skupiła.