Sprzeczności i metafory

Zaczyna się od gongu. Gdy reflektory oświetlą scenę, widzimy Alcesta (Grzegorz Małecki), który wali pięściami w worek bokserski. Pierwsza w inscenizacji „Mizantropa” na scenie Teatru Narodowego metafora – a nie zabraknie kolejnych – sugeruje, że Alcest będzie się bił ze światem i z samym sobą. Wśród pozorów i panujących układów bohater próbuje być ostatnim sprawiedliwym – nieprzekupnym, prawym i wiernym własnym zasadom. Nie będzie ulegał presji, nawet jeśli miałaby ona być efektem zwykłych konwenansów, ułatwiających codzienne obcowanie z ludźmi.

W dramacie Moliera (prezentowanym w nowym przekładzie Jerzego Radziwiłowicza) Alcest jest zapalczywy, a jego obsesja prawdomówności łączy się z pogardą dla innych. Egocentryczny, przekonany o swojej racji i namiętnie piętnujący ludzką głupotę, ulega jednej słabości – zakochuje się w kobiecie, która jest jego diametralnym przeciwieństwem. Celimena jest inteligentna, bystra, obdarzona poczuciem humoru i wdziękiem; lubi kokietować towarzystwo, a swoimi względami obdarza również innych mężczyzn. Alcest, nieugięty i surowy w kwestiach moralnych, na jej zachowanie patrzy przez palce (bo miłość jest ślepa). Sztuka Moliera opowiada zatem o wielkich namiętnościach i wielkim egoizmie, a także ukazuje prawa obowiązujące w życiu społecznym, gdzie nie sposób uniknąć pewnej dozy hipokryzji. Być może nie zawsze trzeba bliźnim walić prawdę między oczy tylko dla zaspokojenia własnej potrzeby prawdomówności, a plotkowanie o innych, jakkolwiek bywa przyjemne, zawsze może się zwrócić przeciwko nam.

Dramat Moliera jest utworem ważnym i celnym również współcześnie, a przedstawione w nim konflikty oraz postacie nie są oczywiste. Alcest momentami wzbudza podziw, a w innej chwili – niechęć; Celimena potrafi jawić się jako osoba bardzo mądra, a jednocześnie głupia. Nikt w tym dramacie nie wygrywa ani nie przegrywa. Nikt się także niczego nie uczy, co jest być może najbardziej przenikliwą obserwacją Moliera.

Tymczasem Jan Englert, reżyserując spektakl w Teatrze Narodowym, odczytał dramat inaczej – i chociaż nie ingerował znacząco w tekst, to inscenizacją wyraźnie zmienił jego sensy. W tym przedstawieniu – i w aktorskiej interpretacji Grzegorza Małeckiego – Alcest wydaje się wcieleniem zdrowego rozsądku. Jest opanowany, spokojny i rozumny; nieco ironiczny i męski (w najlepszym znaczeniu tego słowa). Na tle wszystkich innych bohaterów, którzy przeginają się w dziwnych pozach, wydaje się naturalny. Osobność Alcesta odzwierciedlona zostaje także w jego kostiumie (autorstwa Martyny Kander) – nosi elegancką białą koszulę, proste czarne spodnie i piękny, prosty, czarny płaszcz. Wszyscy inni aktorzy ubrani zostali w pstre, połyskliwe fatałaszki, a ich twarze pokrywa solidna warstwa pudru, tak jakby nosili maski (druga metafora). To celowy zabieg – im bardziej oni są wyfiokowani, tym wyraźniej on jawi się szlachetny w swej prostocie.

Szkoda, że ten pomysł przełożył się także na poszczególne role aktorskie – opisany u Moliera dwór zostaje przedstawiony na scenie jako banda pretensjonalnych bufonów i damulek. To założenie reżyserskie nie pozwoliło świetnym aktorom Teatru Narodowego w pełni rozwinąć skrzydeł – choć należy dodać, że w obranej stylistyce wszyscy grają spójnie i konsekwentnie (a że sama stylistyka mnie wydaje się nietrafiona, to inna sprawa).

Upraszczając, można powiedzieć, że zamiast o mizantropie Englert wystawił spektakl o nonkonformiście. Alcest w tej interpretacji nie buntuje się przeciwko światu, raczej wydaje się od samego początku pogodzony z tym, że jego system wartości nie przystaje do współczesności. Nie ogląda się na innych i spokojnie robi swoje. Jego nonkonformizm wynika z pewności siebie, a nie z potrzeby udowadniania komuś czegokolwiek.