Lata 80. Historia afektywna

Co sprawia, że historia prowadzi do happy endu? Czy trzeba przebyć długą i trudną drogę, by zakończyć ją sukcesem i uczcić wielkim świętem? A może wystarczy przerwać opowieść w odpowiednim momencie?

Z lewej strony sceny umieszczono przechylony pod kątem (jakby właśnie spadał w przepaść) samochód. To kompaktowy fiat 126p, tak zwany maluch. Z prawej stoi metalowe rusztowanie. Z tyłu wybudowano konstrukcję z szarą fasadą i oknami. Na najniższym piętrze znajduje się miejsce dla muzyków, wyżej, za szkłem trzy pokoiki, których wnętrza są widoczne, kiedy pali się w nich światło. Jeden z nich to mieszkanie Lecha i Danuty Wałęsów, drugi to salon Wojciecha Jaruzelskiego, w trzecim, położonym najwyżej pojawiają się postaci symboliczne i duchy zmarłych. Kiedy widzowie zajmują miejsca, świeci się – umieszczony na konstrukcji – neon z napisem „mięso”. Może to nawiązanie do podwyżek cen mięsa, które sprowokowały strajki, zainicjowane w 1980 roku? Właśnie od nich zaczyna się przedstawienie wyreżyserowane przez Katarzynę Szyngierę, do którego tekst napisała wspólnie z Mirosławem Wlekłym i Marcinem Napiórkowskim. „1989” – koprodukcja Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie i Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego – opowiada polityczną historię Polski lat 80.: od wydarzeń w Stoczni Gdańskiej po częściowo wolne wybory w 1989 roku.

Zgodnie z przedpremierowymi zapowiedziami „1989” jest musicalem – nie w sensie ironicznego przepisania tej formy gatunkowej, lecz spektaklu muzycznego z prawdziwego zdarzenia. W ponaddwugodzinnym przedstawieniu ważne miejsce zajmują rap, śpiew i taniec, a popisowe numery nagradzane są oklaskami przez rozentuzjazmowanych widzów. To spektakl zrealizowany z rozmachem, w którym udział bierze znakomity, zaangażowany zespół aktorski, potrafiący precyzyjnie rozgrywać afekty publiczności. Warunkiem powodzenia pomysłu na opowiedzenie historii lat 80. w atrakcyjnej, popkulturowej formie było podrasowanie wizualnej strony tej epoki. W spektaklu Szyngiery oglądamy PRL w wersji stylowej niczym z retrokatalogu. Robotnicze drelichy wyglądają jak najmodniejsze stroje, a Jackowi Kuroniowi – znanemu, powiedzmy delikatnie, z odzieżowej nonszalancji – którego postać kreuje Marcin Czarnik, bliżej do współczesnego hipstera niż historycznego pierwowzoru tej postaci.

Atrakcyjne elementy przedstawienia sprawiają, że szumne zapowiedzi twórców, deklarujących chęć stworzenia polskiej wersji „Hamiltona” – słynnego brodwayowskiego musicalu Lin-Manuela Mirandy – w zasadzie nie są szczególnie przesadzone (choć oczywiście w Polsce pracuje się z budżetami znacznie różniącymi się od amerykańskich). Dopracowana strona wizualno-muzyczna spektaklu jest przyjemna w odbiorze, jednak nie tylko ona decyduje o jego znaczeniu. Ważniejsze jest bowiem to, jak w przedstawieniu opowiada się historię „Solidarności”.

„1989” – w przeciwieństwie do wielu innych narracji na temat transformacji ustrojowej – pokazuje wydarzenia polityczne lat 80., uwzględniając ogromną rolę, jaką odegrały w nich kobiety. Na scenie są więc opozycjonistki: Alina Pienkowska, Gaja Kuroń, Anna Walentynowicz i Henryka Krzywonos, która po raz pierwszy ukazuje się widzom, wisząc nad sceną w pozycji superbohaterki. W trakcie spektaklu wielokrotnie przypomina się ich nazwiska i pokazuje różne formy ich zaangażowania. Jeśli jedna ze scen opowiada o internowanych mężczyznach, następna pokazuje kobiety przetrzymywane w Gołdapi.

Postaci kobiece są prezentowane nawet jako ciekawsze i bardziej wyraziste niż męskie (duża w tym zasługa Małgorzaty Majerskiej wcielającej się w Annę Walentynowicz i Magdaleny Osińskiej grającej Gaję Kuroń). W spektaklu nie ma pojedynczego protagonisty, bohater jest tu zbiorowy – to grupa kobiet i mężczyzn, których determinacja doprowadziła do zmiany ustrojowej. Niemniej to właśnie kobiety zdają się wyzwalać najwięcej sympatii – nagradzana najdłuższymi oklaskami scena spektaklu ukazuje Danutę Wałęsę, która w 1983 roku odbiera Pokojową Nagrodę Nobla przyznaną jej mężowi. W teatrze Słowackiego na scenę spada wówczas kurtyna Siemiradzkiego, przed którą wychodzą przedstawiciele komitetu noblowskiego w wieczorowych strojach. Wałęsa początkowo wydaje się zawstydzona i onieśmielona – odbiór nagrody jest dla niej kolejnym obowiązkiem, który musi wypełnić. Szybko jednak przejmuje kontrolę nad sytuacją. Zamiast wygłosić napisaną dla niej przez ważnych mężczyzn przemowę, zaczyna mówić (śpiewać) w swoim imieniu. Po chwili dołączają do niej inne kobiety „Solidarności”. Ich piosenka jest wyrazem niezgody na to, według jakich kryteriów mierzy się heroizm, oraz na to, jak ich walka została wymazana z powszechnej świadomości po 1989 roku.

Wśród mężczyzn najmocniej wybija się, co też jest pewną rewolucją, nie Wałęsa, lecz Kuroń. To ważna decyzja, bo postawienie tej postaci w centrum uwagi pozwala wydobyć obecną w ideowych priorytetach „Solidarności” myśl socjalistyczną. Kuroń w przedstawieniu upomina się o tych, którzy są najbardziej wrażliwi na pogorszające się warunki ekonomiczne, a jego wola walki zdaje się wynikać z innych przyczyn niż u pozostałych postaci. Jedna ze scen pokazuje konflikt Kuronia z Władysławem Frasyniukiem, który słyszy, że „Solidarność” obiecywała zreformować socjalizm, a nie wprowadzać ustrój kapitalistyczny. Te wątki ciekawie rezonują z formą musicalu – gatunku kojarzonego przede wszystkim z teatrem komercyjnym, którego symbolem jest nowojorski Broadway.