Święto rzeczy małych

Zdarzyło się jutro

Jest rok 2410. Nie ma państw, granic ani narodowości. Pojęcia takie jak „Polska” czy „ojczyzna” nic nie znaczą. Człowiek nie jest już dominującym gatunkiem: pozbawieni pamięci o przeszłości ludzie, którzy gromadzą się wokół nielicznych źródeł wody, muszą przywdziewać maskujące kostiumy upodabniające ich do zwierząt. Dawne miejsca pamięci historycznej to wyschnięte pola porośnięte mchem i trawą. Nie do końca jest jasne, jak i dlaczego, ale nieliczne ludzkie społeczności ocaliły imperatyw pamiętania. Próbują kultywować dawne zwyczaje, charakterystyczne dla Polski początku XXI wieku: obchodzą kolejne rocznice i powołują do istnienia nowe instytucje „krzewiące polskość w różnych formach i działaniach”. Jednak wbrew tym założeniom przygotowywane przez bohaterów spektaklu, mające odbyć się w tysięczną rocznicę bitwy pod Grunwaldem otwarcie muzeum prezentującego „Wystawę po końcu świata – Grunwald 2410”, choć odtwarza znane modele upamiętniania, nie formuje już fundamentów tożsamości narodowej opierającej się na pamięci o bitwach i wojnach. W postapokaliptycznej rzeczywistości przedefiniowaniu uległy pojęcia, takie jak muzeum, ojczyzna, wspólnota czy bohaterstwo.

W tych okolicznościach osadzają swoje przedstawienie „Grunwald. Rekonstrukcja” Anna Mazurek, Ewelina Węgiel i współpracujący z nimi przy badaniach terenowych Jan Kanty Zienko. Pomysłodawcy spektaklu, zrealizowanego w ramach Rezydencji Artystycznej Scena Nowe Sytuacje w Teatrze Współczesnym w Szczecinie, prześledzili losy trojga kopistów obrazu Jana Matejki „Bitwa pod Grunwaldem”: hafciarki Janiny Panek, rzeźbiarza Jana Papiny i młodego malarza Ireneusza Rolewskiego. Autentyczne historie polskich artystów, odgrywanych przez znakomitą Beatę Zygarlicką, Wiesława Orłowskiego i Wojciecha Sandacha, zostają przeniesione w XXV wiek i stanowią fundament dramaturgiczny przedstawienia o muzeum przyszłości, w którym przestawiono akcenty narracji historycznej. Opowiedzianą na scenie historię uzupełniają instalacje performatywne przybliżające postacie Panek, Papiny i Rolewskiego, które umieszczone zostały w różnych miejscach „grającej” muzeum przestrzeni szczecińskiej Sceny Nowe Sytuacje: od podwórka, przez klatkę schodową, po pomieszczenia znajdujące się w budynku. W maleńkich pokojach snute są opowieści o kilkorgu nieznanych artystach z polskich wsi i niedużych miast.

Tytuł spektaklu jest przewrotny – nie chodzi w nim o spektakularną rekonstrukcję historyczną, lecz o mikrohistorie, które prezentowane są w kameralnym przedstawieniu. W roku 2410, w którym dzieje się akcja, niepotrzebne jest wielkie widowisko ani monumentalne muzeum podtrzymujące narodową pamięć i umacniające mity. „Wystawa po końcu świata” skupia się na historii, pracy i technice Panek, Papiny i Rolewskiego. Mundury, tak często widoczne podczas obchodów oficjalnych świąt narodowych, a także rycerskie kostiumy grup rekonstrukcyjnych zostają zastąpione prostymi, płóciennymi tkaninami, order za zasługi trafi zaś w ręce tych, którzy nie narażali życia, walcząc za ojczyznę, ale poprzez sztukę umacniali więzi łączące małe, lokalne wspólnoty.

Wielkie obrazy i małe narracje

W przeciwieństwie do monumentalnego obrazu Matejki, do którego odwołują się realizatorzy, w samym przedstawieniu-instalacji Węgiel i Mazurek wszystko jest nieduże. Na Scenę Nowe Sytuacje prowadzą wąskie schody, a pokoje tworzące przestrzeń „Wystawy po końcu świata – Grunwald 2410” i wprowadzające w opowieść o każdym z trójki bohaterów są klaustrofobicznie ciasne. Kameralna jest też, będąca zasadniczą częścią przedstawienia, gala otwarcia „Wystawy po końcu świata” – spektakl odbywa się na małej scenie przed niewielką widownią. Postaci – zarówno Panek, Papiny, Rolewskiego, jak i dyrektora muzeum (Robert Gondek) – są przyjemnie swojskie: trochę przaśne, trochę zabawne, trochę rozczulające, choć też nieco niepokojące w swej naiwności. Pojawia się sugestia, że prawdziwymi artystami, których sztuka ma realny wpływ na otaczającą nas rzeczywistość, są nie wielcy malarze, a pasjonaci zamieszkujący polskie wsie i miasteczka. Spotykamy też samego Matejkę (Maciej Litkowski). Zdjęty z piedestału, jawi się jako Jaś-kloszard – na poły mędrzec, na poły błazen przypominający namalowanego przez niego Stańczyka – który tłumaczy zgromadzonym mechanizmy wytwarzania i kapitalizowania narodowych mitów.

Główny motyw scenograficzny obecny we wszystkich przestrzeniach spektaklu – od schodów, przez korytarze, aż po scenę – to białe płótno poplamione czerwoną farbą niczym krwią bitewnych ofiar. Strzępy materiału pokrywają ściany i suszą się jak pranie, jednak krwi nie da się zmyć. Wojna zostaje odarta z patosu charakteryzującego znane obrazy i popularne narracje, a następnie sprowadzona do jej istoty, czyli śmierci i zniszczenia. Będący punktem wyjścia dla spektaklu obraz „Bitwa pod Grunwaldem” oraz jego kopie autorstwa współczesnych polskich pasjonatów pojawiają się tylko na projekcjach i w wypowiedziach postaci – jak gdyby ważniejsza od samej ikonografii była opowieść o niej.

Autorzy i autorki szczecińskiego spektaklu sugerują, że każda rekonstrukcja historyczna nie tyle odtwarza, ile wytwarza obraz przeszłości, wzbogacając społeczne imaginarium. Węgiel i Mazurek używają mikroopowieści, by – podobnie jak przed dwunastoma laty Wojtek Ziemilski w „Małej narracji” – zaproponować refleksję nad strategiami opowiadania historii, nad przywilejem mówienia o niej oraz nad praktykami dowartościowania jednych narracji i degradowania innych czy nad wzajemnym uwikłaniem mikrohistorii i wielkich narracji historycznych. Wszechobecne w spektaklu płótno staje się wielopiętrową metaforą tego uwikłania. Postać grana przez Beatę Zygarlicką mówi: „Ci, którzy wykonują pracę, zasługują na to, żeby wiedzieć, w jaki obraz układa się ten kawałek płótna, nad którym pracują”. Wzniosłe, wielkie historie – złożone z wytwarzanych w określonym celu obrazów i narracji – są narzędziem władzy. Stanowią także element machiny propagandowej i źródło dochodu, o czym przypomina w przedstawieniu Jaś Matejko wyznający, że namalował swój Grunwald, koniunkturalnie zaspokajając zapotrzebowanie na obraz niepokonanej Polski, a następnie ten obraz sprzedał, ponieważ potrzebował pieniędzy.

Demitologizacja, obejmująca wiele wymiarów spektaklu, nie służy ośmieszeniu przeszłości i jej symboli, ale rewidowaniu schematów myślenia o nich oraz dowartościowaniu alternatywnych sposobów tworzenia historii. I choć wątków poruszanych jest w tym spektaklu zbyt wiele, niektóre decyzje dramaturgiczne, takie jak włączenie do przedstawienia tendencyjnego nagrania z przechodniami zagajanymi o sens nauki historii, są nietrafione, zaś pytania zadawane przez Węgiel i Mazurek ani nowe, ani wywrotowe – to dzięki niepretensjonalnej formie i wprowadzeniu interesujących mikrohistorii dobrze wybrzmiewają w polskiej, listopadowej rzeczywistości rozdartej między strachem przed wojną a rocznicowymi celebracjami niepodległościowymi. Czym jest historia, kto ma prawo ją pisać i dlaczego musi opierać się przy tym na bilansie wojennych zysków i strat? Co, kogo i w jaki sposób warto upamiętniać? Kto powinien o tym decydować? Czemu służą i do czego prowadzą fetyszyzowanie i uwznioślanie obrazów bitwy? Czy do praktykowania patriotyzmu niezbędny jest konstrukt państwa narodowego?