Życie fantomowe

Powieść Ottessy Moshfegh „Mój rok relaksu i odpoczynku” nie prezentuje typowego obrazu depresji. To raczej ekspresja wściekłej niezgody Narratorki na obłudę całego ludzkiego towarzystwa, z którym przyszło jej współistnieć. Nie jest to jednak szlachetne uniesienie buntowniczki i naprawiaczki (wszech)świata, ale znaczona jawną pogardą reakcja kobiety na zdziwaczałą rzeczywistość. Mizantropijna arogancja bezimiennej Narratorki stanowi doskonale dopasowany do współczesnej rzeczywistości mechanizm obronny. Przenikliwy, sarkastyczny humor czyni tę postać jeszcze bardziej odpychającą, a równocześnie – pociągającą. Jej smutek nie jest Picassowskim „bluesem w błękicie” strapionych twarzy, lecz nihilistycznym „wymiotem” zobojętnienia: zarówno wobec wszelkich krzywd i cierpień otaczającego ją świata, jak i wobec przesycenia bezmyślnym, kompulsywnym pochłanianiem luksusu i dyskontowaniem prestiżu zamożnej, wykształconej i pięknej białej kobiety. To portret osoby z idiopatyczną depresją niedopasowania – chorobą wyobraźni – która nie znajduje zrozumienia w oczach tych, którzy widzą jedynie społeczny status i powierzchowne piękno.

Moshfegh stworzyła kolejną w swojej twórczości postać, którą krytycy opisują jako antybohaterkę, odpychającą hejterkę, której nie da się lubić. Bo przecież celem istnienia kobiety jest „podobać się” i „dać się lubić”, a jeśli już się sponiewierać, to też, w pakiecie, jakoś się – zgrabnie, ładnie i koncyliacyjnie – pokajać. Ostatecznie zaś szlachetnie zejść ze świata, by nie przeszkadzać swoim byciem tym, których szczęście „nie hamuje”[1]. Zastanawiające, że Katarzyna Minkowska sięgnęła, po Virginii Woolf, właśnie po taką (anty)bohaterkę. Woolf ubierała swoje fale depresji w poetyckie obrazy sublimujące uwięzienie w cierpieniu, jej życie było życiem dziennej ćmy uwięzionej w walce za szybą[2], a gest samobójczy – rezygnacją z tej walki. Spektakl Minkowskiej z krakowskiego Starego Teatru („Orlando. Bloomsbury”) chwytał tę poetycką wyobraźnię w sennych obrazach grupy Bloomsbury, z którą Woolf usiłowała współistnieć. Tymczasem Narratorka Moshfegh umyka wszelkiej sublimacji, czyta się ją jak monologujący automat, drobiazgowo referujący swoje wyprawy po kawę i leki, krajobrazy za brudnym oknem i fabuły złych filmów, które obsesyjnie ogląda. Są jednak w tej prozie momenty, gdy jej monolog wpada w autorefleksyjny ton wiwisekcji: „Nie mówiłam do siebie nawet w myślach. Nie było nic do powiedzenia”. Obie bohaterki, które Minkowska wprowadza na scenę w dwóch różnych spektaklach, łączy bezwzględna, solipsystyczna autorefleksja i nieustanne marzenie o metamorfozie, by odrodzić się w jakiejś nowej formie, być Orlando własnego istnienia.

W warszawskim „Moim roku relaksu i odpoczynku” Izabella Dudziak, grająca Narratorkę, doskonale wchodzi w automatyzm istnienia swojej postaci. W długich partiach narracyjnych, bezpośrednio ze sceny lub nagranym wcześniej głosem z offu beznamiętnie i skrupulatnie opowiada jej/swoje życie, dokumentując zmagania o sen odklejający ją od życia. Epickie wypowiedzi porządkują świat przedstawiony i pozwalają widzom śledzić zmagania postaci bez większego wysiłku, zanadto ułatwiając odbiór. Sceniczna obecność Dudziak potrafi jednak rozchwiać ten uproszczony tok narracji. Przez większą część spektaklu aktorka tylko stoi, leży lub siedzi na ogromnej sofie, stanowiącej centrum zdarzeń i wyrażającej sens istnienia głównej postaci. Robi to jednak w specyficzny sposób, jakby tylko cytowała te pozy, ilustrując nimi swoją opowieść. Taki rodzaj gry niepokoi oddaleniem od życia. To znak zobojętnienia i stuporu, które najtrafniej oddają i uwiarygodniają pragnienie ucieczki w sen – hipnotyczny stan życia znieczulający na rzeczywistość. Dudziak obrazuje w ten sposób istotę depresyjnej zapaści w automatyzm istnienia. Szpitalne sale i korytarze klinik psychiatrycznych pełne są właśnie takich istot – pozbawionych grymasów smutku czy rozpaczy, z pustymi, beznamiętnymi spojrzeniami, zanurzonych w ciszy i uwalniającej nudzie, nazywanej marketingowo „relaksem i odpoczynkiem”. Nie bez powodu leki na niepokój i lęk mają w pierwszym rzucie działanie analgetyczne: znieczulające na bodźce i hamujące emocje. Indukowane chemicznie emocjonalne otępienie jest, jak na razie, jedynym znanym człowiekowi sposobem na życie bez lęku: „Piekło? Mogę pani na to coś przepisać”. Narratorka wycofuje się z życia, którym się ostentacyjnie brzydzi, ale którego nie jest w stanie opuścić. Jej marzenie o zaśnięciu, chwilowej hibernacji myśli i emocji oraz unieruchomieniu wyobraźni i potrzeb ciała wiąże się jednak z niegasnącą nadzieją na zmianę, która po przebudzeniu pozwoli jej żyć inne życie. W stosunku do bohaterki powieści Moshfegh postać grana przez Dudziak jest chyba bardziej zasklepiona we własnym ciele i mniej bezczelna, choć pozwala sobie na gówniarski prank defekacji, „upiększając” dzieło sztuki w sali wystawowej.

Narratorka nie jest sama – na scenie nieustannie towarzyszy jej, leżąca w kącie lub pełzająca bezszelestnie w oddali, ledwie widoczna i niezwracająca niczyjej uwagi istota w kudłatym płaszczu z kapturem zakrywającym głowę (Krystyna Lama Szydłowska). W czasie spektaklu milczy, wykonując jedynie powolne ruchy: pełzając i zastygając. Jest pierwszą postacią, jaką zauważają widzowie. Zanim zacznie się spektakl, ona już się porusza, wykonuje mikrogesty i zmienia pozy, co budzi zainteresowanie artysty Ping Xi (Konrad Szymański). Przygotowuje się on do realizacji projektu artystycznego, który ma polegać na filmowaniu snu Narratorki. Postać towarzyszącej jej istoty można czytać jako emanację lęku, skrywanego w pogardzie i arogancji, spychanego w podświadomość „czarnego psa” depresji, cierpliwie towarzyszącego stopniowemu zapadaniu się kobiety w sen nieistnienia. Ta zbanalizowana metafora w spektaklu Minkowskiej sprawdza się między innymi dzięki choreografii Szydłowskiej rozpisanej na spowolnione, ledwo dostrzegalne gesty i nienachalną, choć stałą obecność. To ona – depresyjna część istnienia Narratorki – inspiruje Ping Xi, który dokumentuje ją w swojej twórczości i zamienia w atrakcyjny, dający się sprzedać towar. W toku spektaklu postać Szydłowskiej będzie stopniowo ujawniać swoje istnienie, znacząc momenty złamania automatyzmu gry Dudziak i istnienia Narratorki. W finale pierwszej części spektaklu Narratorka zrzuca z siebie domowe, nijakie ubranie i w krwistoczerwonej sukience mini odgrywa kilkuminutową sekwencję taneczną wraz z grupą innych postaci, których wodzirejką jest właśnie postać grana przez Szydłowską. Zrzuciwszy kaptur i odsłoniwszy twarz, prowadzi wszystkich w przedziwnym tańcu upiorów naśladujących jej ruch i gesty. Ten niepokojący taniec nie jest tańcem śmierci, tylko zapowiedzią życia fantomowego – zanurzonego w otępiennym, polekowym śnie.