Z bokowca

„W tych dniach nie wolno nikomu upierać się przy tym, co «potrafi». Siła leży w improwizacji. Wszystkie decydujące ciosy zadawane są lewą ręką” – pisał Walter Benjamin w aforystycznej „Ulicy jednokierunkowej”, opublikowanej po raz pierwszy w 1928 roku. Po stu latach błyskotliwa pochwała myśli pozakompetencyjnej i niezdyscyplinowanej – przytoczona tutaj w przekładzie Andrzeja Kopackiego – ani trochę nie straciła na słuszności. Żywotny jest też nadal ów bystry witz pomieszczony w celowo wieloznacznym odwołaniu do leworęczności. Błędem byłoby pominięcie odczytania tej uwagi jako jednego z wczesnych momentów w pisarstwie Benjamina, w których zgłasza on akces do ruchu rewolucyjnego – „Ulica jednokierunkowa” zadedykowana jest, bądź co bądź, komunistce Asji Lacis, wielkiej miłości autora – ale w kontekście całości aforyzmu równie błędna byłaby wąskopolityczna redukcja tej figury do przynależności partyjnej. Benjaminowska leworęczność to, owszem, lewicowość, ale lewicowość improwizowana, niefachowa, bezpartyjna. Cios lewą ręką to przede wszystkim cios – jak mawia jedna z członkiń naszej kapituły – z bokowca.

Nagroda Literacka GDYNIA ochoczo identyfikuje się z tą formułą: cała jest nagrodą z bokowca. Wybierając książki, które w naszym przekonaniu zasługują na nominacje, zawsze szukamy takich, które swoje ciosy wymierzają w sposób nieprzewidziany i w najlepszym sensie nieprofesjonalny. Owa antyzasada obowiązuje we wszystkich kategoriach, w szczególny sposób dotyczy jednak tej, którą z braku lepszego pomysłu nazywamy „esejem”. Wielokrotnie zwracano nam uwagę, że w tej kategorii nominujemy książki, które esejami nie są. Trzeba zgodzić się z tymi przytykami, nawet jeśli sam esej jest przecież gatunkiem z definicji cokolwiek leworęcznym. W poszukiwaniu nominatów do tej kategorii patrzymy na wszystkie książki, które nie wpasowując się w żadną z trzech pozostałych przegródek, chcą powiedzieć coś ważnego w tym czy innym gatunku, w tej czy innej tonacji: na rasowe eseje, książki akademickie, biografie, reportaże, zapiski osobiste, formalne eksperymenty. Najważniejsze, by były to książki, które swoim sposobem myślenia i mówienia wymierzają cios lewą ręką. Przyjmujemy te ciosy skwapliwie, a kiedy już się trochę otrząśniemy po pierwszym wrażeniu, nadstawiamy się raz jeszcze – a może i po raz trzeci. Jeśli podczas kolejnej lektury boli co najmniej tak samo, nie tracąc czasu na opatrywanie obrażeń czym prędzej nominujemy książkę, tak by przekazać siłę uderzenia dalej, wzmocnioną, i żeby wraz z nami pocierpiały szersze czytelnicze rzesze. Innymi słowy, nominujemy książki, od których – naszym zdaniem – wszyscy powinni oberwać z bokowca.

W tym roku pięć pisanin uderzyło nas szczególnie celnie. W porządku alfabetycznym (jeśli patrzeć, ma się rozumieć, na literki rozpoczynające nazwiska autorów!) pierwszą z nich jest książka Agnieszki Berlińskiej, „Szajna, Szajnisko. Portret zakulisowy”, wydana – jak należy – przez Teatr Studio, którego Józef Szajna był pierwszym dyrektorem. Kiedy, jeszcze przed lekturą, zapytałem o opinię o tej książce znajomą teatrolożkę, zniecierpliwiona machnęła ręką: „Dziś każdy szmondak dochrapie się biografii”. To skądinąd prawda. Festiwal biografii trwa od kilku dobrych lat w najlepsze i choć przyniósł sporo rzeczy bardzo ważnych i świeżych (kilka lat temu z radością nagrodziliśmy książkę Agnieszki Gajewskiej o Lemie), zaowocował też mnóstwem drugorzędnej paplaniny. Co do samego Szajny, nie posiadam kompetencji, by rozstrzygnąć, czy surowa ocena mojej znajomej była słuszna, choć ocenę tę podziela wielu ludzi, których szanuję. Tym bardziej cieszy mnie książka Berlińskiej, która jest świetna bez względu na to, jak bardzo (i czy w ogóle) świetny był Szajna.

Zamiast o niekwestionowanych wielkościach polskiego teatru awangardowego, Jerzym Grotowskim i Tadeuszu Kantorze, czytamy tu o wielkości niepewnej, może pobocznej, może całkiem fałszywej. Zamiast biografii, której autorka domagałaby się uznania geniuszu swojego bohatera lub – odwrotnie – dążyłaby do ostatecznego usunięcia jego nazwiska z panteonu, dostajemy tekst, który ani nie unika, ani nie rozstrzyga pytań o artystyczną rangę Szajny, nader pojemnie uwzględniając w sobie rozmaite odpowiedzi i możliwości. Wreszcie, zamiast konwencjonalnej biografii, która żmudnie brodziłaby poprzez żywot i dzieło bohatera lub też – odwrotnie, a w modniejszym stylu – zawracałaby czytelnikom głowę tym, co autorka czuła, zbierając materiały, i dlaczego Józef Szajna przypomina jej dziadka, dostajemy tekst napisany w sposób swoisty i ekscytujący. Krótkie, szarpane rozdziały skonstruowane z czasem spokojnych, a czasem wybuchowo króciutkich zdań o dziwo układają się w całkowicie czytelną, pasjonującą, wieloaspektową sekwencję. To nie tyle opowieść, ile właśnie sekwencja, złożona z – owszem, nizanych chronologicznie – fragmentów relacji, głosów, tekstów i obrazów, które raz po raz rozbłyskują dziwnymi energiami. Ta oryginalna, ryzykowna forma nie ma w sobie nic pretensjonalnego, a nadaje książce wyśmienity szwung, sprawia też, że wielka praca badawcza i reporterska, która za książką niewątpliwie stoi, ani trochę jej nie przeciąża, jeno z ukrycia wzmaga jej siłę. Dzięki temu cała rzecz zasuwa jak bączek z saletry po szkolnym boisku, strzelając iskrami na wszystkie strony.

Jest tu mnóstwo świetnych migawek i fascynujących wątków. Wspaniały wydaje mi się pomysł, by jedną z inicjalnych figur tej książki utworzyć z podwójnego obrazu: z jednej strony – Szajny w straszliwej obozowej Stehzelle, karnej celi dla czterech więźniów o podłodze wielkości niecałego metra kwadratowego, z drugiej zaś – Szajny skaczącego w kąpielówkach z mostu do rzeki, tuż po wyzwoleniu. Bardzo precyzyjny wydaje mi się oszacunek artystycznego potencjału bohatera książki, owego połączenia wielkiej maestrii w operowaniu nowatorskimi rozwiązaniami scenograficznymi z reżyserskim dyletantyzmem i brakiem językowego słuchu. Oszacowanie tego potencjału pozwala Berlińskiej w niezwykle przekonujący sposób nakreślić artystyczną drogę Szajny – od spektakli, przy których pracował jako scenograf, przez pierwsze próby reżyserskie, po najbardziej spełnione inscenizacje, czyli „Replikę” i „Dantego”, a wreszcie późne, mniej udane rzeczy. Berlińska nie rozstrzyga, czy ten pływak-i-scenograf-który-został-reżyserem znalazł się out of his depth, czy też stworzył nowy teatr, w którym aktora traktuje się na równi ze scenografią – tak jak i nie rozstrzyga, czy jego dzieło jest bezkompromisową, trafną ekspresją doświadczenia katastrofy, czy też hałaśliwą pseudoawangardą, która dzięki swojej ogólnie słusznej wymowie okazała się wygodna dla PRL-owskiej władzy. Cechująca biografię Berlińskiej znakomita kombinacja pasji i dystansu powoduje, że ostatecznie dostajemy książkę wielu smaków, iskrzącą na języku, książkę o kimś w rodzaju hochsztap-geniusza, o granicach między radykalizmem a bzdurą, o poszukiwaniu obrazu dla traumatycznego doświadczenia, o koniunkturalizmie i politycznym uwikłaniu, o charyzmatycznym samotniku i potwornym pieklicy – i o jego zagmatwanych relacjach z gronem aktorów, którzy w chwilach scenicznego uniesienia skłonni byli poświęcić dla reżysera zdrowie, a przynajmniej kilka zębów.

Wszystko wskazuje na to, że autorka drugiej spośród nominowanych biografii darzy bohaterkę swojej książki o wiele bardziej jednoznacznym afektem: Weronika Kostyrko pisze o Róży Luksemburg z wielkim podziwem. A przecież „Róża Luksemburg. Domem moim jest cały świat” to rzecz w najlepszym tego słowa bezpartyjna. Autorce udało się uniknąć dwóch przeciwstawnych perspektyw, z których każda uczyniłaby jej dzieło nieznośnym: nie mamy tu do czynienia z reafirmacją statusu świeckiej świętej, jaki przypadał w udziale Luksemburg w ramach liturgii państwowej realsocjalizmu, nie ma tu też jednak śladu strategii neutralizacyjnej, która pozwalałaby mieszczańskiemu czytelniczkowi pokiwać ze smutkiem głową nad politycznymi błędami Luksemburg, a zarazem wzruszyć się jej piękną a tragiczną historią. Kostyrko idzie własną ścieżką, ukazując swoją bohaterkę jako postać potężną i samoswoją, której myśl odsłania dziś nowe potencjały witalności.

Książka Kostyrko to, zdawałoby się, dosyć konwencjonalna biografia: autorka śledzi szczegółowo losy wielkiej rewolucjonistki od narodzin do śmierci, kreśli tło historyczne oraz sylwetki co ważniejszych osób dramatu. Ale sadowiąc się w ramach utrwalonej konwencji, Kostyrko w sposób mniej widoczny wykonuje gesty prawdziwie leworęczne. Przede wszystkim skrzętnie unika łatwych, żurnalistycznych rozwiązań, wymija rafy skrótów i etykiet. Zaplatając z niezwykłym kunsztem główne wątki opowieści – rozwój filozoficzno-politycznych poglądów Luksemburg, jej drogę w ramach zorganizowanego ruchu robotniczego, historię jej związków miłosnych, jej fascynację światem przyrody, która zamanifestowała się między innymi w słynnych zielnikach, a wreszcie dzieje kolejnych zrywów rewolucyjnych – dba o doskonałą równowagę między nimi, nie ulegając pokusie podporządkowania całości jednemu z wymiarów i podsumowania skomplikowanego życia jakimś prostym hasłem (typu: „w istocie była przede wszystkim rewolucjonistką” albo „najważniejsza jednak była dla niej miłość”). Z tą cudowną dbałością o równowagę między poplecionymi wątkami idzie w parze niesłychana subtelność w szkicowaniu poszczególnych linii tematycznych: wspaniale zniuansowana i wolna od łatwych podsumowań jest tu zarówno opowieść o trudnym związku Luksemburg i Leona Jogichesa, jak i relacja o politycznych wyborach rewolucjonistki. Imponująca jest wnikliwość, z jaką pisze się tutaj o najważniejszych i najoryginalniejszych elementach myśli Luksemburg, jak również rzetelność i cierpliwość, z jaką kreśli się szczegóły rewolucji 1905 roku, wedle autorki kluczowej dla doświadczenia politycznego jej bohaterki.

Ta bardzo wyrafinowana, a zarazem bardzo przystępna książka zjawia się w idealnym momencie jako rzecz tyleż niespodziewana, co arcypotrzebna – i na tej kombinacji zaskoczenia i aktualności zasadza się przede wszystkim jej leworęczność. Gdy od dłuższej już chwili rozważa się w ojczyźnie naszej koszty transformacji ustrojowej, do naszego gadania o nas samych Kostyrko wprowadza na powrót – jako punkt odniesienia i źródło inspiracji – postać niezwykle sugestywną, ekscytującą i zaskakująco żywą. Dzięki jej książce spoza spetryfikowanej maski rewolucyjnej męczenniczki dobywa się głos mocny, nieoczywisty i aktualny. Głos myślicielki, która jako pierwsza zrozumiała, że globalny kapitalizm będzie zawsze potrzebował imperialnych, kolonialnych i neokolonialnych form dominacji; która kładła nacisk nie na partyjne centralizacje, lecz na proces oddolnej samoorganizacji; która z przekonaniem występowała przeciwko samej idei wojny; która wolna była od dogmatyzmu i okrucieństwa zawodowych rewolucjonistów, nie traciła bowiem nigdy z oczu perspektywy wolności – i świata pozaludzkiej przyrody. O tej pasjonującej i pasjonująco aktualnej, pełnej pasji postaci Kostyrko pisze z pasją skrytą za badawczą rzetelnością: sympatie biografki są od początku do końca jasne, nigdy jednak nie prowadzą do symplifikacji. To właśnie dzięki tej subtelności, wspartej mrówczą robotą archiwistki i pajęczą pracą interpretatorki, książkę Kostyrko czyta się jak świetną powieść, a zawarta w niej apologia Luksemburg wypada arcyprzekonująco.

O ile książki Berlińskiej i Kostyrko to leworęczne biografie, o tyle książka Kory Tei Kowalskiej sytuuje się w nieco ściślej zakreślonych ramach tego, co nazywamy esejem. Tak, tak: „Patrz pod nogi” to esej (zgodnie z podtytułem) „o zbieraniu rzeczy”. Ale sama ta kwalifikacja gatunkowa nie czyniłaby jeszcze z książki Kowalskiej rzeczy leworęcznej, co uderza z bokowca na tyle potężnie, by zasłużyć na nominację do Nagrody Literackiej GDYNIA. Co więcej – a nieco paradoksalnie – mogłoby się zdawać, że autorka „Patrz pod nogi” sadowi się całkiem wygodnie w tymczasem już dobrze obmapionej przestrzeni pisania. W czasie, gdy humanistyka przyswoiła już sobie tak zwany zwrot ku rzeczom, gdy mamy już za sobą gdyński laur dla Olgi Drendy przyznany za „Wyroby”, gdy nie wstyd już mówić o swoim upodobaniu do kiczu, a słowo kamp okazuje się usprawiedliwieniem dla każdej szmiry, gdy każda sroczka i każdy chomiczek powołają się chętnie na Waltera Benjamina, by przydać nieco blichtru swym gromadzicielskim praktyczkom – w tym czasie zatem wcale nie tak łatwo opowiadać o swojej fascynacji zbieractwem w sposób nieoczywisty i zbokowcowy. Ba, robi się jeszcze trudniej, gdy pisze się w Gdańsku i o Gdańsku, mieście przecież wspaniałym, ale wyposażonym już w drastycznie potaniałe formy samoopisu i samonapieszczeń, wypracowane wokół – ach! – jakże chwalebnej wielokulturowości tego zacnego grodu.