Wykluczeni z polityki

Kto włada symbolami (a kto zarabia na cebuli)

Rozbicie i zmultiplikowanie postaci Leppera umożliwia wyeksponowanie wybranych cech charakteru tego bohatera i jego nawyków, ale także (a może nawet przede wszystkim) tendencji do samosądu i ostracyzmu. W jednej ze scen części jego osobowości, odzwierciedlane przez aktorki i aktorów, zwracają się przeciwko sobie. Rozszczepienie tytułowej figury chłopskiego polityka na kolejne groteskowe podmioty wydaje się celnym sposobem stawiania pytań o chłopskie elementy zbiorowej tożsamości Polek i Polaków. Jeden z nich sugeruje: „Idziemy na prawo”. Drugi dopytuje z wyrzutem: „Ale dlaczego to zawsze musi być na prawo?” To sugestia, że tylko ci, którzy powołują się na tradycję i „odwieczne”, konserwatywne wartości, mają szansę zaistnienia w polskiej polityce.

W tle migoczą, celowo odbarwione, kadry wideo ze wspieranych przez kościelne parafie dożynek. Chociaż Leppery śpiewać będą „Ave Maryja” (przechodząc płynnie do „Anna Maria smutną ma twarz”) i „Abba Ojcze”, bardziej od spraw dotyczących związków władzy i Kościoła zajmować ich będą ceny żywności, decydujące o statusie ekonomicznym rolników oraz nakładane przez pośredników marże. Nie interesuje ich jedynie poprawa własnej sytuacji ekonomicznej: starają się też szukać dla siebie reprezentacji symbolicznej: pytają o nieobecność chłopów w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej i domagają się przeprosin za pańszczyznę. Liber przedstawia klasowy konflikt, ustawiając w opozycji teatralne postaci i widzów. W efekcie wykazuje jednak nie to, że się różnimy, a jak jesteśmy podobni. Sugeruje, że pomimo uczestniczenia w kulturalnych rozrywkach, stołowania się na mieście i przesiadywania w kawiarniach w większości odziedziczyliśmy chłopską złość, która wynika ze sprzeciwu wobec powszechnej niesprawiedliwości. Wymachujący widłami aktorzy pytają, kto pośród widzów nie zapłacił za bilet, albo próbują (bezskutecznie) zmusić publiczność do wstania z foteli, pokajania się za pańszczyznę i uczczenia chłopskiej uroczystości zbiorowym odśpiewaniem hymnu. Podczas przedstawienia, w którym uczestniczyłam, publiczność siedziała niewzruszenie, biernością protestując wobec wywieranej na nią presji. W teatrze, podobnie jak w polityce, w której zawsze jakaś elita ma władzę nad całą resztą społeczeństwa – niezależnie od widowiskowych gestów i symbolicznych manifestacji – wiadomo, kto sprawuje kontrolę nad innymi.

Bezpośrednie zwroty, którymi aktorki i aktorzy zwracają się do widzów, przypominają konwencję posiedzeń sejmowych. Pomiędzy doświadczeniem kulturalnej rozrywki, po którą przyszliśmy do teatru, a narastającym wrażeniem, że przyglądamy się – odbitej w zwierciadle sceny – publicznej debacie, która prowokuje nas, jako przedstawicieli i przedstawicielki społeczeństwa obywatelskiego, do zajęcia stanowiska i opowiedzenia się po którejś ze stron, rodzi się napięcie. „Nie będzie pozytywnego mitu”, który nas zjednoczy – sugerują Liber i Murawski poprzez stworzone przez siebie postaci. Wykpiwają tak optymizm twórców granego na tej samej scenie musicalowego hitu „1989”. Przeprosiny za pańszczyznę nic nie zmienią. Choć w przedstawieniu dominuje ironiczno-prześmiewczy styl rodem z politycznej szopki, jest ono manifestem o potrzebie bycia akceptowanym i szanowanym bez względu na wykształcenie, pochodzenie czy miejsce zamieszkania. W ten sposób twórcy i twórczynie „Leppera” wychodzą poza prostą opozycję wykształconego, liberalnego społeczeństwa i niewyedukowanego, „ciemnego” ludu, popierającego kiedyś Samoobronę, a dziś Prawo i Sprawiedliwość.

Lepper jako wyrzut sumienia

Kiedy kończyłam pisać ten tekst, oficjalnie potwierdzone zostały wyniki, rekordowych pod względem frekwencji, wyborów parlamentarnych. Jak wiele innych osób jestem poruszona mobilizacją obywatelek i obywateli kraju, która pozwala nam wierzyć w powrót prawdziwej demokracji – ustroju otwartego nie tylko na głos większości, ale też respektującego mniejszości; chroniącego różnorodność, wolność i prawo, a nie interesy i ideowe przekonania wybranych grup. Poparcie dla PiS-u, partii, która w pierwszej dekadzie tego wieku tworzyła koalicyjny rząd z Samoobroną, utrzymuje się na stałym poziomie od poprzednich wyborów, co można uznać za dowód złości oraz kompleksów, które wciąż determinują znaczną część polskiego społeczeństwa. Czy kiedyś będziemy potrafili ironicznie – ale nie prześmiewczo – przyjrzeć się postaci Jarosława Kaczyńskiego? Czy teatr pomoże nam zrozumieć sposoby jego myślenia, motywy działania oraz fenomen popularności? Czas, który upłynął od śmierci Andrzeja Leppera, sprzyja analizie sukcesu tego chłopa, który stał się politykiem i który – jak w jednej z pierwszych scen spektaklu Libera – zdjął kostium błazna, by ubrać garnitur. Szata nie zmieniła jednak bohatera krakowskiego przedstawienia, czego dowodzi jego obsceniczny, wulgarny i prostacki śmiech oraz nieukrywana satysfakcja, gdy stawia na swoim. Kres Samoobrony ani nawet odsunięcie PiSu od władzy nie wymażą obaw, że rządzą nami cyniczne błazny. Wbrew entuzjazmowi zwolenników dotychczasowej, demokratycznej opozycji, Liber i Murawski mogą mieć rację, wkładając w usta Leppera-Stańczyka słowa: „Przejebiecie te wybory”. Nie powinniśmy zapominać, że ci, którzy wspólnie wygrali te wybory, również mogą rozczarować nas swoimi postawami, decyzjami i niespełnionymi obietnicami.

Spektakl kończy kabaretowa, pijacka wymiana żartów na temat nowego godła Polski, na którym widnieje podobizna kreta. Wcześniej nad sceną, na biało-czerwonych krawatach, powieszonych zostaje osiem krzyży, na które nałożono stare marynarki. Te specyficzne strachy na wróble przypominają, że okoliczności domniemanego samobójstwa Leppera nie zostały w pełni wyjaśnione. Jego śmierć pozbawiła wiele osób ich politycznego reprezentanta. Przed czym próbują chronić nas te strachy? Czy pełnią funkcje podobne do tych, które u Wyspiańskiego pełnił chochoł – niechciany na weselu, ale niezbędny dla życia otulonych nim róż? Liber i Murawski ironicznie odnoszą się do konstytuującego polską tożsamość, chłopsko-inteligenckiego konfliktu, parafrazując piosenkę z wojennej, serialowej fantazji: „Do domu wrócimy, w piecu napalimy, kosy odstawimy”. W zdaniu tym pobrzmiewa nadzieja na zakończenie przemocy, wynikającej z podziału, o którym warto pamiętać, ale niekoniecznie – rozpamiętywać.