Wpuścić w siebie ten cień

Mogło być właśnie tak. Mogło być też inaczej, ale nawet wówczas opowieść zmieniłaby się tylko w niewielkim stopniu. Alternatywne wersje historii zwykle są do siebie podobne. Drobne różnice pomiędzy nimi rzadko diametralnie odwracają bieg zdarzeń. Sprawiają tylko, że zamianie podlegają role pierwotnie przypisane ich uczestnikom. Przeniesienie punktu widzenia i będąca jego efektem modyfikacja narracji wystarczą, by sprawca przemocy jawił się jej ofiarą, bierny świadek zbrodni stał się osobą ocalającą jedno życie, a motywowany nienawiścią morderca – kimś, kogo poniosły emocje „przypadkiem” podsycone pokrzykiwaniami tłumu. Druga książka prozatorska Mateusza Pakuły to opowieść o jego dziadku – urodzonym w 1934 roku Henryku Parkicie z podkieleckiego Sukowa – oraz o Kielcach; mieście, z którego pochodzi jej autor i z którym emocjonalnie związany jest do dzisiaj, choć od 20 lat mieszka w Krakowie. Narracja „Skóry po dziadku” koncentruje się wokół dwóch dramatycznych zdarzeń: pobytu kilkunastoletniego Henryka w stalinowskim więzieniu – gdzie trafił przez własną głupotę wzmocnioną brawurą – i pogromu kieleckiego, obok nagonki 1968 roku będącego najbardziej tragicznym dowodem antysemityzmu zakorzenionego w świadomości Polek i Polaków po drugiej wojnie światowej.

Perspektywa Pakuły oscyluje pomiędzy rokiem 1946, paroma latami ponurego stalinizmu (1950–1952) i pojedynczymi wyspami innych momentów przeszłości. Wszystkie opisane zdarzenia zakorzenione są w czasie minionym, lecz autor z pełną świadomością konsekwencji takich ruchów co chwila powraca do współczesności, ujawniając swój punkt widzenia. W ten sposób eksponuje własną sprawczość, dając nadzieję – sobie, ale też swoim czytelnikom – że możliwe jest umknięcie przeznaczeniu. Pierwsze zdanie „Skóry po dziadku” sygnalizuje, dlaczego takie uchylanie się może być bardzo istotne: „Zanim się dowiedziałem, kim właściwie są Żydzi, już byłem antysemitą”. Kilkadziesiąt stron dalej odautorska narracja inicjuje fantazję na temat wyników testu DNA, który mógłby wykazać, że jedna szesnasta krwi płynącej w żyłach Pakuły świadczy o jego żydowskim pochodzeniu. Ta projekcja wyobraźni urodzonego w 1983 roku autora zamienia antysemityzm, głęboko zakorzeniony w polskiej kulturze i języku, w pragnienie identyfikacji z narodem wybranym.

„Skóra po dziadku” to patchworkowa opowieść o konkretnych ludziach, żyjących w określonym czasie i okolicznościach. Spersonalizowana, fragmentaryczna narracja przeplata relacje z przeszłości z ciągłymi powrotami do autorskiego „tu i teraz”, nie zawężając przy tym, tylko poszerzając i uniwersalizując zakres wprowadzanych odniesień i potencjalnych znaczeń. Pryzmat współczesności i odautorskie komentarze, wraz z częstym wyborem trybu teraźniejszego prezentacji historycznych zdarzeń, ożywiają je i uwieloznaczniają. Czas przeszły dokonany nie jest u Pakuły rzeczywistością definitywnie zamkniętą. Utożsamienie autora z opisywaną przez niego przeszłością wprowadza narrację w uniwersalny, ponadczasowy wymiar charakterystyczny dla twórczości dramatycznej. W tej opowieści przeszłość jest równocześnie relacjonowana i właśnie się wydarza. Fizyczny dyskomfort, odczuwany przez narratora w trakcie zwiedzania więziennego karceru, w którym jego dziadek spędził wiele dni, jest znakiem międzypokoleniowego kontinuum bolesnych doświadczeń. Z kolei drobna, motywowana konkretnym pragnieniem nieścisłość w pamięci pozwala mu przez lata myśleć o własnej prababce jako jednej ze Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.

Powieść nie jest tylko rekonstrukcją kolei życia jednego człowieka i relacją z przebiegu wypadków z 4 lipca 1946 roku, które doprowadziły do śmierci 37 osób narodowości żydowskiej (choć i to byłoby ważne i ciekawe), lecz próbą postawienia czytelników w obliczu zdarzeń, które mogłyby być i naszym udziałem, gdybyśmy żyli w tak „ciekawych czasach”, jak Henryk Parkita. Konfrontuje nas z historią, której wcześniej nie mogliśmy znać (losy dziadka) albo która zbyt długo pozostawała przemilczana (pogrom kielecki). Pakuła nie unika odpowiedzialności – nie tylko za teraźniejszość, ale też, paradoksalnie, za przeszłość. Prowokacyjnie, lecz nie wprost, pyta o powtarzalność historii. Nie sugeruje współodpowiedzialności współczesnych za to, co w przeszłości nie mogło być ich udziałem. Zamiast tego przypomina, jak ważną naukę wynieść powinniśmy z minionych zdarzeń: „Wpuścić w siebie ten cień, dopuścić myśl, że jesteśmy zdolni do okropnych rzeczy, przerażających, potwornych, ohydnych – to po prostu ważna robota do zrobienia”.

Pakuła nie umieszcza żadnego ze swoich przodków wśród pogromowych ofiar ani w tłumie sprawców kieleckiej zbrodni. Zaznacza jednak, że nie ma stuprocentowej pewności, czy nie było wśród nich żadnego z jego pradziadków. W „Skórze po dziadku” niezaangażowane relacje oraz dramatyzowane dopowiedzenia przebiegu zdarzeń, które znane były autorowi tylko z relacji ich uczestników lub świadków, przeplatają się z fragmentami dającymi wyraz wzbierającym w nim emocjom. Pojawiają się one ze szczególną mocą, kiedy opisuje przyczynę inicjującą pogromowy zryw: kłamstwo ośmioletniego Henia Błaszczyka, który trzydniową nieobecność w domu tłumaczyć miał uwięzieniem w piwnicy przez Żydów powracających do Kielc po zakończeniu wojny. Pakuła wie, że nie powinien winić dziecka za antysemicką zbrodnię rozjuszonego tłumu. Wzburzenie jest jednak silniejsze. Małego Błaszczaka nazywa więc „gnojem”, „głupcem” i „tchórzem”, natychmiast tłumacząc swoją reakcję obawą, że sam może „przejrzeć [się] w jego głupocie i tchórzostwie”. Większe pretensje ma jednak do jego ojca, którego reakcja wywołała tragiczną lawinę. Unika subiektywnego opisu przebiegu dalszych pogromowych zdarzeń, kreśląc jedynie rzeczowe relacje działań konkretnych osób i przywołując wyroki sądowe, które zapadły wkrótce potem. W ten sposób znów – jak czyni to wielokrotnie – prowokuje do refleksji dotyczących ludzkiej natury i możliwości wyrwania się poza instynkt stadny, przeznaczenie, konieczność. Zdając sobie sprawę, że jego dziadek oraz inni członkowie rodziny byli wówczas gdzieś w pobliżu, zachęca do postawienia pytania, po której stronie znaleźlibyśmy się, kiedy rozjuszony tłum kielczan „wymierzał sprawiedliwość”, atakując ocalałych z Zagłady Żydów, którzy po powrocie do miasta, gdzie przed wojną stanowili jedną trzecią mieszkańców, zamieszkali w kamienicy przy ulicy Planty 7.