Wieś, magia i swędzenie

Dziwne rzeczy dzieją się z Manią. Zmienia się i rozrasta. Ma wrażenie, że jej nogi stają się coraz dłuższe, a ręce sięgają prawie do ziemi. Spod sweterka podobno zaczyna wystawać jej coś, co prowokuje dziwne reakcje chłopców w szkole. Dziewczyna nie może usiedzieć w miejscu. Ciało swędzi ją tu i ówdzie, ale – choć powstrzymać się trudno ­– chciałaby się nie drapać. Zwłaszcza kiedy swędzi „tam”. Aby odpędzić natrętne myśli, śpiewa i wyjada cukier z cukiernicy. Tyle wystarczy, by spore grono – rodzice, przyjmująca w remizie Doktorka i inni mieszkańcy wsi – uznało, że dziewczyna jest chora. Chyba nie wierzą w to, co sugeruje koleżanka Mani, Kasiula, która twierdzi, że to nie choroba, a „feblik” – tajemniczy stan, znany chyba całkiem dobrze mieszkańcom tego świata. A może starsi feblika, jak nazywa się tu prawdopodobnie miłosne zadurzenie, uważają za chorobę? Każą Mani siedzieć w domu, zakazują chodzenia na tańce, sanki, a nawet do szkoły. Doktorka nie pomaga w niczym, a wykonywane przez nią badania, podczas których grozi, że i majteczki trzeba będzie zdjąć, mają więcej wspólnego z upokorzeniem niż z leczeniem. „Tam na dole” u Mani martwią ją „powłoki gorące”; dostrzega pęknięcie i mrówki, zapowiada więc, że trzeba będzie coś – czyżby właśnie „to”? – zaszyć. Wcześniej jednak można spróbować smarowania poślazem. „I szluz!” – stwierdza apodyktyczna, zadowolona z siebie kobieta, której działania zdają się służyć zdrowiu podobnie jak palone przez nią przy pacjentach papierosy.

Wyreżyserowany przez Lenę Frankiewicz w Teatrze Narodowym w Warszawie spektakl „Feblik” opowiada o niedolach dojrzewania, przemocy doświadczanej przez główną bohaterkę i odczuwanym przez nią pragnieniu wolności. Tematy te, prezentowane poprzez użycie całkiem ciekawych metafor (jak wspomniana metafora choroby), ukazywane są w realiach wiejskiej społeczności. Jednak rzeczywistość zostaje odrealniona poprzez podbicie, dominujących ponad nią, fantastyki, magii i zabobonu. Wytwarza to specyficzną atmosferę, ale nie służy spektaklowi. Mnożące się niedopowiedzenia mogą dezorientować widzów Teatru Narodowego oraz zaciemniać – i tak nieszczególnie jasne – okoliczności, możliwe sensy i znaczenia, których trzeba się domyślać, korzystając z pozostawionych przez twórczynie poszlak.

Zrealizowane na małej Scenie Studio przy ulicy Wierzbowej przedstawienie jest inscenizacją dramatu Małgorzaty Maciejewskiej wyróżnionego nagrodą główną pierwszej edycji Konkursu o Nagrodę Dramaturgiczną im. Tadeusza Różewicza, organizowanego przez Teatr Miejski w Gliwicach. Targana nieznanymi emocjami i zmuszona do konfrontacji ze zmianami, które przechodzi jej ciało, Mania jest nie tylko zaskoczona i zdezorientowana, ale także podatna na manipulacje. Odruch niezgody nie od razu pozwala jej przeciwstawić się woli rodziców i innych dorosłych, którzy nie oferują młodej kobiecie nawet odrobiny zrozumienia i wsparcia, starając się ograniczyć wszelkie przejawy jej indywidualizmu. Presja rodzinna, społeczna i kulturowa nie wystarczą jednak, by całkiem zagasić tlącą się w dziewczynie iskrę rebelii, która stanie się zarzewiem jej emancypacji. Nawiązanie do klasycznego schematu oświeceniowej Bildungsroman, powieści o dorastaniu, w której pierwotnie nie w pełni znający samego siebie bohater osiąga samoświadomość, co pozwala mu przejść z bierności wobec zewnętrznych wpływów do działania, nie obciąża fabuły „Feblika”. Znacznie większym problemem tego tekstu i przedstawienia jest ukazanie konwencjonalnej historii Mani w nieprzekonującym kostiumie, który wiejską swojskość łączy z dziwaczną, pełną niedomówień fantastycznością. Sceniczna prezentacja nie sugeruje, czy oglądamy spektakl o emancypacji chłopskich córek, nawiązujący do popularnego od kilku lat akademickiego i artystycznego dążenia do odzyskiwania ludowej tożsamości, czy egzotyczną fantazję korzystającą z przykurzonej od paru dekad konwencji realizmu magicznego. Eklektyczna estetyka teatralnej prezentacji niczego nie wyjaśnia, raczej plącząc, niż prostując wszystko, co mówi się i robi na scenie.

Manię gra, występująca w Teatrze Narodowym gościnnie, a znana głównie z pracy w Teatrze Jaracza w Łodzi, Elżbieta Zajko. Autorska interpretacja jej roli eksponuje najciekawszy i najbardziej produktywny wątek „Feblika”. Wyłaniająca się z dziwnego, wiszącego nad sceną kokonu aktorka wymownie – poprzez nieskoordynowane ruchy i wieloznaczną mimikę – ukazuje stan kreowanej przez siebie postaci, która formuje się dopiero zarówno w wymiarze cielesnym, jak i osobowościowym. Wymownie powściągliwa w większości scen dialogowych, zaskakuje romantyczną poetyckością, kiedy wypowiada stylizowane monologi i operuje nienaturalnym śpiewem podbitym sztucznym echem. Nienaturalne akcenty nie zmieniają faktu, że Zajko świetnie wykorzystuje swoje możliwości fizyczne, wymownie kreując postać dojrzewającej dziewczyny. W jednej ze scen wygina swoje ciało w przerażającej, gimnastycznej pozie, w której przypomina postać z japońskiego horroru, ukazując obcość Mani i lęk, jaki wyzwala ona u innych. Towarzyszący jej aktorzy i aktorki, których zadania sceniczne ograniczone zostały przeważnie do obrazowania jednoznaczności charakterów postaci dramatu, tworzą całkiem ciekawe figury Matki (Anna Grycewicz), Ojca (Paweł Tołwiński) czy Babki (Beata Fudalej). Odrobinę więcej z przydzielonych im w obsadzie ról udaje się wyzyskać Piotrowi Grabowskiemu jako pozornie dowcipnemu, lecz równocześnie despotycznemu Plebanowi, Aleksandrze Sroce jako swawolnej, ciekawej świata Kasiuli, a zwłaszcza Joannie Grydze, grającej ­– tyleż wścibską, co zagubioną i samotną – Bartkową. Bardzo niewiele do zagrania ma Anna Chodakowska, która jako Ladzia przez cały spektakl nie zmienia pierwotnie manifestowanej miny ani postawy. Jednak nawet jej poza wystarczy, by ubarwić sceny badań lekarskich, przy których asystuje Doktorce, granej boleśnie sztucznie i jednowymiarowo przez Magdalenę Warzechę.