Wężem podszyci. Marzenie o Jakubie Szeli

Mit, baśń i przeciw-historie

Po jedenastu latach od premiery przedstawienia Moniki Strzępki i Pawła Demirskiego „W imię Jakuba S.” Szela powraca na teatralną scenę jako główny bohater spektaklu „Baśń o Wężowym Sercu” Beniamina Bukowskiego. Adaptacji powieści Radka Raka, będącej dekonstrukcją mitu Szeli i fantazją na temat rabacji galicyjskiej, dokonali reżyser i Amadeusz Nosal. Choć na scenariusz składają się epizody, niekoniecznie tworzące ciąg przyczynowo-skutkowy, przedstawienie jest dynamiczne, a momentami wydaje się nawet klarowniejsze od swojego literackiego pierwowzoru. Twórcy w kilkunastu scenach szkicują wybrane, ale ważne dla książki tematy: relacje Kuby (Łukasz Szczepanowski) z kobietami – Chaną (Magdalena Grąziowska), Malwą (Paulina Kondrak) i Sławą (Beata Paluch), jego więź ze Starym Myszką (Grzegorz Mielczarek), wyprawę po serce do krainy węży i – co najważniejsze – wielowymiarowy konflikt Szeli z dziedzicem Wiktorynem Boguszem (Łukasz Stawarczyk). Sugerowana w tytule konwencja baśni podkreślana jest użyciem rozmaitych środków, między innymi wprowadzaniem kolejnych wątków po powtarzanej przez wiejską gromadę frazie „powiadają, że”.

To konsekwentnie powracające zagajanie wyraża pewien sceptycyzm wobec prawdziwości przywoływanych wydarzeń, a równocześnie dowartościowuje kolektywną wiedzę i pamięć ludu utrwalone w lokalnych mitach i podaniach. Umieszcza spektakl w obrębie teatralnych przeciw-historii, zwracając uwagę na temat zmanipulowania oficjalnych narracji, podważa ich usankcjonowane wersje i proponuje alternatywne sposoby ich opowiadania. Zarówno „Baśń o Wężowym Sercu” Raka, jak i spektakl Bukowskiego podejmują próbę ponownego opowiedzenia legendy Jakuba Szeli, poszerzając przyrastające w ostatnich latach archiwum literackich i teatralnych przeciw-narracji dotyczących opresyjnych relacji pomiędzy panem i chamem. Narracje te są odpowiedzią na marzenia o ludowych historiach, opowiadanych z perspektywy chłopskiej, innych od tych, które Jakub opisuje w spektaklu jako „opowieści spisane przez panów i dla panów, bo to panowie wygrali historię i napisali ją dla siebie”. Dystansujący i odrealniający refren „powiadają, że” wskazuje również na dwojakie rozumienie fantastyczności tej narracji: zarówno w kontekście pisania historii jako fantazji na temat przeszłości, ale też jako marzenie o własnym, nie-pańskim bohaterze – Jakubie Szeli.

Tęsknota za wybawcą z ludu, który mógłby stać się figurą oporu wobec feudalnej przemocy, zdaje się napędzać bohaterów spektaklu Bukowskiego. Większość postaci ma na sobie kostiumy imitujące skórę węża – jest to ich „druga skóra”, która u części widoczna jest od początku przedstawienia, u innych odsłania się z czasem, a u pozostałych zaledwie pobłyskuje spod ubrania. W powieści Raka wąż to tajemnicze stworzenie, do którego udaje się Jakub po nowe serce, po drodze stawiając czoła – jak przystało na baśniowego bohatera – serii wyzwań i przygód. W przedstawieniu wąż jest częścią tożsamości każdej z postaci – czasem skrywaną, czasem zaś dumnie manifestowaną. Bukowski i Nosal podkreślają znaczenie metafory wężowego serca. Staje się ono symbolem niezłomności charakteru i dumy, które stanowić mogłyby fundament w walce z opresyjnym systemem, bo kiedy „nadepniesz gada, napręża wszystkie siły, by stawić opór przygniatającemu go ciężarowi. Chłop natomiast nie myśli nawet, jakby w ucieczce szukać schronienia przed ranami”[1]. Serce, baśniowy przedmiot magiczny, po który udaje się Szela, ma zostać odzyskane nie tylko dla niego, ale i dla całej społeczności, marzącej o przeistoczeniu odpowiadającym naturze węża, które może zagwarantować jej determinację i skuteczność w emancypacyjnym oporze przeciwko panom.

Nic się nie działo. A było to tak…[2]

Jednak – z sercem czy bez niego – „nic się nie dzieje”. Słowa te – wypowiadane przez aktorów i aktorki z pewnym rozczarowaniem – stanowią klamrę spektaklu Bukowskiego. Formułowane na początku i na końcu przedstawienia, połączone z refleksją na temat cykliczności pór roku wyznaczających czas siewu i żniw, wydobywają z powieści Raka smutną konstatację o błędnym kole historii. Jej nawroty skazują na klęskę każde powstanie, którego powodzenie zmienia rewolucjonistę w kolejnego okrutnego pana. Choć w ciągu stu minut spektaklu Kuba zdobywa i traci trzy kobiety, składa do grobu mężczyznę będącego dla niego niczym ojciec, występuje przeciwko złemu szlachcicowi i odbywa podróż do magicznego świata, by w surrealistycznym finale zamienić się rolami ze swoim największym wrogiem, nie zmienia to zasad rządzących rzeczywistością, a zatem „nic się nie dzieje”. Sygnalizowany tymi słowami marazm nie jest chocholim tańcem: brak szans na napisanie nowej historii pozbawionej hierarchicznej przemocy nie wynika – zdaje się sugerować Bukowski – z bierności, ale z okrucieństwa ludzkiej natury. Gorsze od nieobecności Jakuba Szeli, który wybawiłby chłopów z opresji pańskiej przemocy, okazuje się jedynie spełnienie marzenia o jego pojawieniu się.