Światła miasta

Zmieniło się pochodzenie bohatera, zmienił się czas, znaczenie miasta w tytule, w ogóle się pozmieniało na potrzeby filmu. Liczącą przeszło pół tysiąca stron powieść Alfreda Döblina nakręcała rozgrywająca się w Berlinie lat 20. historia byłego robotnika transportowego, który opuścił więzienie, dokąd zawiodło go poprzednie, pozbawione sensu życie. Franek, by nadać życiu nowy kierunek, ślubuje sobie i całemu światu, że będzie odtąd porządnym człowiekiem. Z początku mu to nawet wychodzi – najpierw sprzedaje przytrzymywacze do krawatów, potem handluje gazetami, pokazuje wszystkim, jaki z niego uczciwy, morowy chłop. Wspomniane już gazety to prasa narodowa, autorzy dzielą się w nich swoimi mądrościami. Wynotowałem sobie nawet kilka z nich: „Prawdziwym federalizmem jest antysemityzm, walka przeciwko żydostwu jest zarazem walką o własną państwowość”; „Zdruzgoczcie wreszcie miraże i ukarzcie żydowskich szarlatanów, którzy karmią was złudzeniami”. Franek to poczciwy chłopak, bynajmniej nie ma nic przeciwko Żydom, nie chce komukolwiek wyrządzić krzywdy. Ale łatwo go otumanić.

Choć więc przysiągł, że będzie porządny, wyjdzie na prostą, i choć przez wiele tygodni to mu się udawało, co wszyscy widzieli, jego plany się mącą. Ktoś oszukuje Franka, podkłada mu nogę, ten z żalu zamienia uczciwą harówkę na wałkonienie, leży w brudzie, chleje. Potem poznaje niejakiego Reinholda, łotra, który sprowadza go z powrotem na złą drogę i wplątuje w ciemne interesy. Wbrew złożonym deklaracjom bohater daje się wciągnąć we włamanie, tuż po skoku zostaje rzucony pod samochód przez Reinholda, w wyniku czego amputują mu prawą rękę w stawie barkowym. Franek nie wyciąga jednak żadnej lekcji, nie chce dostrzec w tym ostrzeżenia, ponownie błądzi – ujrzymy go jako pasera, alfonsa… Będzie jeszcze gorszy. Będzie znowu tam, gdzie był, zanim odbył karę więzienia, nic się nie zmieni, on sam pozostanie taki sam i znowu oberwie od życia z hukiem. Aż pewnego dnia Franek przejrzy na oczy i zrozumie, w czym tkwi przyczyna jego niedoli. W nim samym, w jego cechach charakteru: naiwności i zachłanności.

Na tym poprzestańmy, pełne opisanie tej historii jest wyzwaniem przekraczającym dopuszczalną ramę recenzji, ważniejsze jest zresztą co innego – że rzucając swojego bohatera w tę spiralę nieszczęść, Döblin wybornie wszystko poukładał. W książce są zamaszystość i rozmach; intryga, świat, wielowarstwowa struktura znaczeń.

Tytułowe miasto jest tu czymś więcej niż tłem dla opowieści, jest osobną formą życia, jednym z bohaterów. Döblin z niesłychanym bogactwem szczegółów odmalowuje panoramę wielkomiejskiego berlińskiego życia lat 20. – w historię Franka cały czas wkłada urwane prasowe notki, statystyki, treści miejskich afiszy, kronik kryminalnych, pieśni kapel podwórkowych. Penetruje labirynty uliczek, podejrzane zaułki, rejestruje to, co się dzieje w szemranych spelunach, suterenach, wytwornych lokalach i kilkugwiazdkowych hotelach; czytelnik konfrontowany jest z ogromnymi masami ludzkimi. Taka żywiołowość Döblinowskiego pióra sprawia, że powieść obyczajowa o przypadku Franka ustępuje z czasem portretowi zbiorowemu – jest to obraz miasta-molocha, zamykającego w sobie polifonię milionów ludzkich głosów, z której dobiegają losy znajdujących się na przeciwległych biegunach wspólnot, kast, dzielnic. Toteż „Berlin Alexanderplatz” – jak całkiem słusznie zauważył we wstępie do polskiego wydania Stefan Lichański – jest dziełem nieprzeciętnej miary, wirtuozerskim artystycznie i formalnie; jego adaptacja to przedsięwzięcie nader ryzykowne i prawie niemożliwe.

Jeśli chodzi o ryzyko, no właśnie – na takie porwał się Burhan Qurbani, niemiecki reżyser, syn emigrantów z Afganistanu, który z powieścią zetknął się ponoć w liceum i oblał na niej egzamin dojrzałości. Po latach polubił się z klasyką, a czterdzieści lat po serialowej ekranizacji Rainera Wernera Fassbindera podjął się jej autorskiego odczytania. U Qurbaniego jest niby jak w książce, fabularnie idzie to całkiem wiernie za Döblinem, choć doszło do kilku przesunięć. Franek, niemiecki robotnik i rabuś, zamienił się we Francisa, imigranta z Gwinei Bissau. Zamiast Berlina czasów Republiki Weimarskiej, z przedednia brunatnej rewolucji, mamy Berlin współczesny, wieloetniczny, w którym wciąż istnieją jednoznaczne relacje władzy i podległości – między białą klasą średnią a migrantami napływającymi z Afryki. Wypadła przede wszystkim wielogłosowa narracja Döblina – w filmie polifonii nie ma; podejrzewam, że reżyserowi się ona po prostu nie zmieściła. Berlin nie jest tą samą wielką masą ludzką, co na papierze, tym żywym organizmem, nie zostaje rozpracowany na ekranie w takich szczegółach. Tu jest – ni mniej, ni więcej – tłem. Nie powiem, to tło całkiem atrakcyjne; miasto w oczach Qurbaniego powlekają neonowe kolorki, wszystko skadrowane jest w fioletach, żółciach, podciągniętych czerwieniach. Poza tym pustawo – ma się wrażenie, że cztery czy pięć postaci z centrum opowieści to jedyni ludzie, jacy żyją dzisiaj w stolicy Niemiec.