Śmiech szczery do bólu

Jednym z ciekawszych aspektów „Latającego Potwora Spaghetti” jest sposób, w jaki Pakuła wykorzystuje przeróżne konwencje kulturowe i obyczajowe. Spektakl przepełniają odniesienia do popkultury, a prezentowane w nim dialogi i sytuacje często przypominają improwizowane sceny kabaretowe. To świadome odwrócenie typowych oczekiwań wobec teatru zaangażowanego, który zazwyczaj wprowadza poważną analizę krytyczną ukazywanych zjawisk. Pakuła sugeruje, że o istotnych rzeczach nie trzeba mówić tylko w tonacji serio. Najważniejszym przesłaniem jego spektaklu zdaje się uzmysłowienie widzom, że religia jest realnym zagrożeniem dla jednostek i całych społeczeństw – niszczy życia i miesza ludziom w głowach. Zgodnie z polską tradycją akcent położony jest na najpopularniejszy w naszym kręgu kulturowym katolicyzm – obrywają jednak także inne religie. Pakuła przywołuje historię Salmana Rushdiego, obłożonego fatwą przez ajatollaha Chomejniego za napisanie książki „Szatańskie wersety”. Wykorzystuje też wypowiedź Oscara Wilde’a, jednego ze zdeterminowanych krytyków religii, dokonującego rozrachunku z każdą jej formą: „Religia jest jak ślepiec szukający w czarnym pokoju czarnego kota, którego tam nie ma, i znajdujący go”.

Najbardziej kontrowersyjną sceną spektaklu jest monolog Bobby’ego Hendersona, w którym religia otwarcie prezentowana jest jako „opium dla mas”, ponieważ jej reguł nie da się pogodzić ani z nauką, ani ze zdrowym rozsądkiem. Ten długi, przesycony emocjami fragment jest kluczowy dla całego przedstawienia. Wytrąca jednak widownię z rytmu, diametralnie zmieniając sposób odbioru spektaklu. Po godzinie dowcipnych, wywołujących śmiech scen, nagła zmiana tonu obniża nastroje publiczności, a nawet wywołuje znużenie widzów. Bobby rozwodzi się nad tym, że religia pozwala na łamanie ludzkiej godności oraz indoktrynuje dzieci, które są zbyt młode, by się przed nią bronić. Monolog powinien być emocjonalnym punktem kulminacyjnym spektaklu, ale – niestety – nie wszystko działa w nim jak trzeba. Po serii gagów i piosenek publiczność liczy na bardziej subtelną puentę, nie przyjmując moralizowania otwartym tekstem. Rezygnacja z komediowego rejestru jest jednak tylko chwilowa. W monologu Bobby’ego zgrzytają sprzeczności. Mam wrażenie, że Pakuła chce skłonić widzów do refleksji, ale równocześnie nie jest gotów zrezygnować z lekkości i humoru, dominujących przez większą część jego przedstawienia. To rozwarstwienie stanowi zarówno siłę, jak i słabość najnowszego spektaklu autora „Jak nie zabiłem swojego ojca i jak bardzo tego żałuję”: urozmaica przedstawienie, ale też sprawia, że momentami wydaje się ono niejednolite, a jego sceny – wzajemnie nieadekwatne.

„Latającego Potwora Spaghetti” zamyka scena pojedynku na breakdance pomiędzy Bobbym a Szatanem w rytm utworu „Freedom” Beyoncé, śpiewanego przez Jezusa i Ducha Świętego z prowizorycznego podestu. Estetyka przypomina freak fightowe gale. Dlaczego likwidacja bądź ocalenie piekła zależy właśnie od tanecznego pojedynku? Mam wrażenie, że to – jak wiele innych rozwiązań i motywów wprowadzanych do spektaklu – po prostu jedna z barwnych fantazji reżysera.

Najnowszy spektakl Pakuły nie jest doskonały. Wiele scen, zwykle zabawnych, sprawia wrażenie niedopracowanych. Z improwizacjami, które świetnie wypadają w wykonaniu Uhunmwangho, nieco gorzej radzi sobie Skolias-Pakuła, tworząca na przykład instrukcję budowania „wiaratora” na wzór filmików z poradami umieszczanych na YouTubie. Niektóre wątki są przedwcześnie porzucane, inne zanadto rozwleczone. A jednak, mimo tych niedociągnięć, spektakl ma w sobie wiele wyjątkowego wdzięku i jakości, które sprawiają, że publiczność może go pokochać. Nie chodzi tylko o temat, nawiązujący do laicyzującej się Polski, której mieszkanki i mieszkańcy powinni zrozumieć własne lęki i zbiorowo przepracować wpływ Kościoła na ich wychowanie, relacje z rodziną czy poczucie winy.

Pakuła to odważny artysta, dla którego nie ma już chyba tematów tabu, może więc całkiem szczerze podchodzić do swoich doświadczeń, nawet jeśli miały traumatyczny charakter. Od pewnego czasu przyjmuje ważną rolę, w przemyślany sposób rozkładając na czynniki pierwsze nasze zbiorowe traumy, lęki i wyrzuty sumienia. Jego teatr staje się dzięki temu teatrem uniwersalnym, zdolnym uczyć nas, jak mówić o nich bez wstydu i zażenowania. Spektakl „Jak nie zabiłem swojego ojca i jak bardzo tego żałuję”, którego premiera odbyła się tuż po pandemii, stworzył okazję do zbiorowego katharsis. Siła „Latającego Potwora Spaghetti” także tkwi w potencjale zbiorowego przeżywania (choć momentami wywoływał moją indywidualną irytację) – to przeżywanie wyjątkowe w polskim teatrze dramatycznym, bo tym razem nie polegające na płaczu, a szczerym śmiechu łączy ludzi na widowni.