Radości i troski wyzute z emocji

Niemożliwym jest ocenienie, czy większą sławę Ai Weiweiowi przyniosła jego twórczość, czy działalność aktywistyczna. To jeden z tych artystów, który umyka wszelkim próbom klasyfikacji i ujęcia w ramy. Bogate i różnorodne oeuvre, mnogość technik, którymi operuje oraz nie mniej interesująca biografia. Można by powiedzieć, że jedyną osobą mogącą w pełni sprostać wyzwaniu opowiedzenia o jego dokonaniach, jest on sam. Weiwei podniósł tę rękawicę.

W swojej artystycznej karierze tworzył w niemalże każdej dziedzinie – od klasycznego malarstwa, poprzez fotografię i film, po performance i sztukę konceptualną. Znacznie ważniejsze od formy były jednak poruszane przez niego tematy, a te – pomijając szkice i wprawki artystyczne – niemalże zawsze dotykały tematów społecznych i wyjawiały polityczne poglądy artysty, sprzeciwiającego się reżimowi i walczącego o prawa człowieka.

Dla pełniejszego obrazu uwzględnić należy także kontekst historyczny. Niemalże o dowolnym momencie w historii powiedzieć można, że jest on specyficzny lub trudny i odciska piętno na każdym, kto w danych czasach żyje. Sytuacja Weiweia nie stanowi tutaj wyjątku, acz zdaje się, że jest dość niezwykła. Artysta przyszedł na świat trzy lata po objęciu władzy przez Mao Zedonga. W latach sześćdziesiątych dyktator, próbując wyeliminować swoich politycznych rywali, doprowadził w kraju do rewolucji, podczas której niemal całkowicie wstrzymana została działalność kulturalna. Polityczni przeciwnicy byli torturowani i pozbawiani całego dobytku. Nie mniej skomplikowanie wyglądają losy Ai Qinga, ojca Weiweia, żyjącego ze statusem wroga państwa i rewolucjonisty. Przyszło mu tworzyć w czasach trwającej ponad dwadzieścia lat wojny domowej pomiędzy komunistami i nacjonalistami; przeżył również rozpoczęty w 1937 roku najazd imperialistycznej Japonii, której władze chciały przejąć panowanie nad całym Dalekim Wschodem.

Opublikowana nakładem wydawnictwa Karakter w tłumaczeniu Anny Sak książka Ai Weiweia „Tysiąc lat radości i trosk. Wspomnienia” nie jest jednak kompletną autobiografią jednego z najważniejszych współczesnych chińskich artystów. Jak głosi opis wydawcy „W dniu, w którym chciał wyjechać z Chin, Ai Weiwei został zatrzymany przez tajną policję. Podczas trzymiesięcznego pobytu w areszcie uświadomił sobie, jak niewiele wie o losach swojego ojca, Ai Qinga, niepokornego poety, uznanego w czasie rewolucji kulturalnej za wroga ludu”. To właśnie wspomnianemu ojcu artysta poświęca znaczną część książki – co może stanowić zarówno jej wielki atut, jak i sporą wadę. Gdy śledzimy losy Qinga – jego młodość, poszukiwanie własnej drogi i sprzeciw wobec systemu – rysuje się przed nami niełatwa sytuacja społeczna w Chinach na początku XX wieku. Niestety, choć tytuł obiecuje wspomnienia, trudno określić do kogo miałyby one należeć. Z pewnością nie do Weiweia, który urodził się później.

Fragmenty, które rzeczywiście są wspomnieniami artysty, pojawiają się w opowieściach z Małej Syberii, do której, w wyniku zesłania ojca, trafił wraz z bratem, mając zaledwie jedenaście lat. Weiwei opisuje w nich nieznany wielu osobom obraz Chin, pełen upokorzeń i odczłowieczających działań władzy. Jednocześnie jest to pierwszy moment, w którym można, choć częściowo, poznać wrażliwość autora (na przykład we fragmentach, w których zachwyca go widok ojca piszącego poezję), jego zdolność do troski (gdy przejmuje ciężar zorganizowania jedzenia dla całej rodziny), ale także niezłomność (dzięki której momentami przejmuje funkcję rodzica). Mieszanka tych cech stanie się później fundamentem jego sztuki – artysta ujawnia wrażliwość, gdy porusza tematy dotyczące naruszeń praw człowieka, i niezłomność, gdy nie przestaje o nich mówić, nawet jeśli z tego powodu personalnie spotykają go kary.

Formuła wspomnień konotuje niepełność, subiektywność, fragmentaryczność i nierzadko przedstawianie zdarzeń w losowej kolejności. W tym jednak przypadku wiele współpracujących z artystą osób wykonało misterny research – o czym Weiwei wspomina w podziękowaniach – przekładający się na faktograficzną rzetelność opowiadanych historii. Dotyczy to zwłaszcza pierwszej połowy publikacji, niemalże w całości poświęconej losom ojca, a ułożonej właśnie jak przypadkowy zbiór wspomnień. Dla osób niezbyt dobrze zaznajomionych z historią Chin pierwszej połowy XX wieku taki niechronologiczny układ zdarzeń może stanowić czytelnicze utrudnienie.

Zakładam, że większość osób sięgnie jednak po tę pozycję z innego powodu – w nadziei na poznanie inspiracji i procesu twórczego jednego z czołowych przedstawicieli współczesnego świata sztuki. Już sama mnogość wybieranych przezeń technik stanowić może punkt wyjścia do wielogodzinnych opowieści. Publikacja nie wykorzystuje jednak tego potencjału, a osoby, które oczekują opowieści o sztuce, będą rozczarowane. Chociaż Weiwei prowadzi nas po swojej życiowo-artystycznej ścieżce i przedstawia etapy swojego twórczego rozwoju od szkiców dla przypadkowych przechodniów po „Ziarna Słonecznika” w Tate Modern, trudno pozbyć się wrażenia, że jego opowieść jest powierzchowna i niepełna. Otrzymujemy opisy kolejnych etapów prac nad dziełami, zdobywania podwykonawców czy wyjaśnienie zamysłów, jakie pracy towarzyszyły. Z punktu widzenia historii sztuki jest to całkowicie poprawny opis stanu badań nad dziełem. Nie dowiadujemy się natomiast, jakie uczucia towarzyszą autorowi podczas pracy. Wspomniane już „Ziarna Słonecznika” to monumentalne dzieło, składające się ze stu milionów ceramicznych rzeźb, mających przypominać tytułowe ziarna. Prywatne odczucia wobec tej pracy Weiwei ogranicza zaledwie do dwóch wspomnień – momentu otrzymania zlecenia i uznania go za ogromne wyzwanie (ze względu na przestrzeń, jaką należy wypełnić) oraz refleksji nad zmianą koncepcji. Ze względów bezpieczeństwa zwiedzający nie mogli chodzić po ziarnach, zgodnie z pierwotnym zamysłem artysty. Zmianę koncepcji pracy podsumowuje on słowami: „Ni­g­dy jed­nak nie trak­tu­ję swo­jej sztu­ki ja­ko cze­goś da­ne­go raz na za­wsze; dla mnie pod­le­ga ona cią­głym zmia­nom, ope­ru­je za­wsze w rze­czy­wi­sto­ści, któ­ra na­rzu­ca jej swo­je ogra­ni­cze­nia” (loc. 5138). „Ziarna Słonecznika” zebrały wiele pozytywnych recenzji i zapewniły Weiweiowi międzynarodową sławę, tymczasem on zdaje się tym zupełnie niewzruszony. Opisuje swoje dzieła, będąc nieco obok, przedstawia etapy ich powstawania, ale całkowicie pomija w tym procesie siebie i swoje emocje. Jakby nie chciał (lub nie mógł) wpuścić nas głębiej. Założyć trzeba, że owo niezbyt szczegółowe wprowadzanie czytelnika w świat swojej sztuki jest zabiegiem celowym – służy ochronie artysty. Mając na uwadze jego dotychczasowe życie, jego otwarty sprzeciw wobec władzy i aktywistyczną postawę, niemożliwym jest określenie go powściągliwym czy bojaźliwym. Swoimi wcześniejszymi działaniami Weiwei pokazywał, że znacznie ważniejsza jest dla niego idea, o którą walczy, niż własny status. Doświadczenie więzienia i oficjalnego konfliktu z władzą państwową z pewnością odcisnęły na nim piętno, więc być może brak ujawnienia szczegółów, a przede wszystkim emocji towarzyszących jego pracy, stanowią próbę ochrony samego siebie.