Przeklęte znaczenia

„Kruche sny” Justyny Smoleń i „Cząstki elementarne” Marty Antoniak to dwie wystawy, które można obecnie oglądać w krakowskim Bunkrze Sztuki. Pomimo formalnych różnic wzajemnie się uzupełniają i wchodzą ze sobą w dialog, dlatego też wydaje się, że warto przyjrzeć im się równolegle. Obie artystki sięgają po przedmioty – zarówno znane nam z codziennych rytuałów, jak i będące artefaktami minionych dekad – aby krytycznym głosem mówić o otaczającej rzeczywistości. Smoleń i Antoniak z rzeczy pozornie nieposiadających żadnego znaczenia, wydobywają mechanizmy przestarzałych struktur, jednocześnie zauważając ich nieprzemijalną obecność we współczesnym porządku. Podkreślają nasączenie dzisiejszych dyskursów widmami przeszłości i zwracają uwagę również na to, w jaki sposób warunkuje to nasze doświadczenie oraz konstruowanie tożsamości (tak indywidualnej, jak i zbiorowej). Artystki jednak nie poprzestają jedynie na wywoływaniu duchów przeszłości schowanych w przedmiotach czy ich krytycznej analizie. Posuwają się dalej, dekonstruując idące za nimi znaczenia, rozbijając historyczne i kulturowe ramy, pozostawiając przestrzeń na reinterpretację.

W efekcie, obie wystawy stają się pewnego rodzaju laboratorium nowych sensów, w którym konfrontujemy się z koniecznością krytycznego spojrzenia na dziedziczone narracje i możliwościami przepisania ich na nowo. Istotnym jest, że artystki wykorzystują do tego różne materie. W przypadku Smoleń mamy do czynienia z ceramicznymi i porcelanowymi przedmiotami, które poddane są wielu zniekształceniom i rozszczepieniom. Artystka wykorzystuje ich fragmenty, skleja je na nowo, tworząc tym samym autonomiczne obiekty, posiadające nowe, nadane znaczenia. Antoniak z kolei pracuje z popkulturowym mariażem motywów charakterystycznych dla lat 90. XX wieku, zaczerpniętych z bajek, animacji i ówcześnie produkowanych zabawek. Zestawia je ze sobą, tworząc obfite kompozycje, będące mozaikami kwitnącego kapitalizmu.

Materia naznaczona przyszłością

„Kruche sny” Smoleń podzielone są na dwie części. W pierwszej królują prace wykonane z porcelany produkowanej w krajach postkomunistycznych w okresie transformacji. Już samo pochodzenie przedmiotów zawiera w sobie pewną wywrotowość. Artystka pracuje z obiektami, których funkcja dekoracyjna nie ograniczała się jedynie do zdobienia wnętrza – były również swego rodzaju maskami, mającymi niejako zasłonić paradoksalną rzeczywistość przemian ustrojowych. Jak pisze kuratorka wystawy, Michalina Sablik, Smoleń wykorzystuje te obiekty, aby krytycznie spojrzeć na nasze wewnętrzne fantazmaty, będące jedną ze strategii przetrwania w niespójnym i niesprawiedliwym świecie, w którym granica między prawdą a fikcją coraz bardziej się rozmywa. Artystka biorąc na warsztat porcelanowe figurki przedstawiające słodkich kupidynów, piękne baletnice, majestatyczne łabędzie czy dostojne panny w strojach z XIX wieku, tworzy rozbudowany komentarz do ponowoczesnych narracji dotyczących ekologii, cielesności czy płci. Okazuje się, że w kontekście maskowania prawdy oraz rozmywania prawdziwego oblicza rzeczywistości od czasów komunizmu niewiele się zmieniło. Dziś również funkcjonujemy w świecie pełnym wygładzonych wizerunków, szczęśliwych obrazów i wyidealizowanych narracji. Manipulacja informacją, rozmywanie granic realności, powielanie określonych wzorców normatywności to strategie, które przetrwały, przybierając jedynie nowe formy. Figurki stają się zatem metaforą współczesnego świata – pozornie wolnego, a jednak głęboko uwikłanego w procesy ukrywania tego, co niewygodne i marginalne. Ta metaforyka uzyskana jest przez artystyczną interwencję Smoleń.

Poszczególne części obiektów złożone są w hybrydyczne formy, reprezentujące nowe znaczenia oraz odniesienia do ponowoczesności. Na wystawie znajduje się między innymi praca „Lady Kebab”, odnosząca się do utowarowienia ciała i jego idealizacji w przestrzeni medialnej. Za pomocą obiektu artystka zwraca uwagę, że cielesność staje się dziś nie tylko polem tożsamościowych negocjacji, ale także przestrzenią eksploatacji – zarówno symbolicznej, jak i ekonomicznej. Jest towarem, ale też narzędziem zysku podporządkowanym logice kapitalistycznego rynku. Staje się niewolnikiem globalnych korporacji, które budują swoją potęgę na masowej konsumpcji i promowaniu określonych wzorców stylu życia. Ciało uwikłane w system ciągłego pragnienia i natychmiastowej gratyfikacji służy jako instrument napędzający niekończący się cykl produkcji oraz konsumpcji. W tym kontekście Smoleń demaskuje, w jaki sposób cielesność – pozornie indywidualna i intymna – zostaje podporządkowana wielkim koncernom.

Do cielesności odnosi się również praca będąca porcelanową reinterpretacją „Szału uniesień” Władysława Podkowińskiego. Ten iście romantyczny i erotyczny obraz stał się dla artystki inspiracją do mówienia o nadmiernej seksualizacji kobiecej fizjonomii, stale podporządkowanej męskiemu spojrzeniu. Przekształcenie jednego z najbardziej popularnych polskich obrazów wskazuje na tytułowy szał, ale zamiast uniesień, mamy do czynienia z kontrolą i dyscyplinowaniem własnego ciała, podyktowanym wzorcami starannie pielęgnowanymi przez heteropatriarchat oraz kapitalizm.

Przykładem krytycznego komentarza artystki odnośnie do działań człowieka względem natury jest natomiast praca „Kłoda”. Choć wykonana z nieorganicznego materiału, powiela organiczny motyw, nawiązując do pojawiających się w naturze form i struktur. Wydaje się, że Smoleń gra tutaj z napięciem porcelanowej materii. Z jednej strony przywołuje motywy organiczne, z drugiej ukazuje, jak sztuczna materia, poddana estetyzacji, je udaje. W ten sposób nie tylko krytycznie odnosi się do destrukcyjnych działań człowieka wobec środowiska, ale też przewrotnie komentuje naszą skłonność do fetyszyzacji sztuczności, imitowania naturalności poprzez to, co jednak pozostaje produktem przemysłu. Forma dzieła jest więc świadomie podszyta fałszem, odzwierciedlając mechanizmy eksploatacji wpisane w relację człowieka z naturą.

Instalacją, którą można uznać na wystawie za dystynktywną, jest „Stół”. Przedstawia ona długie lustro w formie stołu, na którym położony jest ogrom, mniej lub bardziej przekształconych przez artystkę, porcelanowych figurek. Ilość obiektów wizualnie podwaja się poprzez lustrzane odbicia, potęgujące uczucie mnogości. Jednocześnie zwierciadło wskazuje na obecność drugiego dna – odwróconych znaczeń zakorzenionych w tych przedmiotach, które ujawniają się dopiero w refleks(j)ach. W lustrzanym odbiciu obiekty zyskują na swojej efemeryczności. Pojawiają się i znikają, rozciągają się bądź zmniejszają w zależności od kąta spojrzenia. Są – jak wspomniane już duchy przeszłości – energią pełną znaczeń, reprezentującą zamierzchłe konstrukty i irytująco obecną.

Druga część wystawy jest próbą zmiany owych schematów i nadania im bardziej wolnościowego kontekstu. Tym razem z porcelany Smoleń przechodzi w ciężką ceramikę kamionkową. Elementami składowymi obiektów, które z niej tworzy, są między innymi kufle, wazony, figury górali, krasnali oraz potłuczone talerze. Łączy je ludowy, jarmarczny, regionalny charakter. Artystka świadomie odwołuje się tutaj do tradycyjnych, silnie zakorzenionych w polskiej kulturze motywów, oscylujących wokół symboliki sarmatyzmu i narodowych, patriarchalnych postulatów. Przykładem tego jest praca „Maczuga Herkulesa” – monumentalny obiekt, w którego strukturę wplecione zostały fragmenty wspomnianych przedmiotów. Sama forma nawiązuje do archetypicznych symboli siły i dominacji. Smoleń jednak nie celebruje ich majestatu, nie pokazuje ich w duchu nostalgii. Zamiast tego pozostawia tylko fragmenty, by w nowej konfiguracji zbudować alternatywną narrację. W przeciwieństwie do wcześniejszych prac, w których dominował krytyczny komentarz wobec rzeczywistości, tutaj artystka próbuje stworzyć wizję przyszłości – równie silnej i stabilnej, lecz wyzbytej z opresyjnych ram.

W tej części wystawy ważną funkcję pełni również motyw płynącej wody, obecny w większości prac i podsumowany przez obecność „Fontanny”. Wodne prądy zabierają ze sobą wszystko, co stanie im na drodze. Tworzą miejsce na nowe oraz poszerzają istniejące już przestrzenie. Rozbite przedmioty, ciężar kamionki i wodne konotacje mogą być zatem gestami symbolicznej dekonstrukcji patriarchalnych i narodowych mitów oraz próbą ich reinterpretacji w duchu wolności, otwartym na różnorodność i zmianę. Widma przeszłości nie są w tym przypadku przeszkodą – artystka je wyłapuje, rekonfiguruje symbolizowane przez nie znaczenia, drąży w nich i zamyka w ciężkiej, ceramicznej materii, będącej silną podwaliną zaproponowanej przez Smoleń przyszłości.