Po co się kłócić?

W wywiadzie dla miesięcznika „Teatr”, opublikowanym w lutym 2023 roku, Katarzyna Minkowska zapowiadała, że w kolejnym sezonie przygotuje w TR Warszawa premierę „Kubusia Puchatka”: spektaklu familijnego, opowiadającego o konsolidującej się wspólnocie poddawanej rozmaitym próbom[1]. Do tej premiery na razie nie doszło, a tymczasem na wspomnianej scenie reżyserka zrealizowała przedstawienie dla dorosłej widowni, które jednak pozwala jej eksplorować temat wspólnoty doświadczającej nieoczekiwanych zdarzeń, w wyniku których podlega rekonfiguracjom i się rozpada. „Kiedy stopnieje śnieg” też można uznać za spektakl „familijny”, choć w przewrotnym, upiornym sensie tego słowa. Po głośnych realizacjach będących adaptacjami znanej, często klasycznej prozy („Cudzoziemka” i „Faustus” w Teatrze Polskim w Poznaniu, „Orlando. Bloomsbury” w Narodowym Starym Teatrze w Krakowie czy „Mój rok relaksu i odpoczynku” w Teatrze Dramatycznym w Warszawie) Minkowska stworzyła – wraz z dramaturgiem Tomaszem Walesiakiem –oryginalny scenariusz spektaklu opowiadającego o kryzysie w rodzinie i różnych sposobach przepracowywania żałoby.

Po samobójczej śmierci nastolatki osoby reprezentujące różne pokolenia jej krewnych spotykają się w domu, w którym część z nich mieszka, inne regularnie go odwiedzają, a niektóre – nie bez trudu – właśnie wróciły do niego po latach. To grono przypomina wspólnotę mieszkańców Stumilowego Lasu: różnią się, mają własne, niepowtarzalne neurozy, pomimo których usiłują ze sobą żyć. W uniwersum Minkowskiej obnażona zostaje iluzyjność takiej wspólnoty. Bohaterowie i bohaterki jej opowieści nie są bajkowi, a całkiem zwyczajni –pluszowy jest tu tylko wąż, który wypełza czasem na scenę jak zły omen. Nie znamy nawet imion poszczególnych postaci, które stanowią jedynie zbiór typów poddawanych psychosocjologicznej analizie; trudno też jednoznacznie odtworzyć wszystkie rodzinne powiązania. Gromadzą się – jak to często bywa w teatralnych studiach rodziny – przy stole. Minkowska sprawnie wykorzystuje konwencję obyczajowego teatru psychologicznego, znakomicie konstruując świat emocjonalnie angażujący widzów. Napięcie narastające od samego początku przedstawienia sprawia, że jego konstrukcja przypomina Ibsenowski dramat analityczny. Gęstniejąca atmosfera oczekiwania na zdemaskowanie buzujących pod powierzchnią sekretów prowadzi tu do ujawnienia faktów z przeszłości rodziny, co w radykalny sposób zmienia organizujące ją układy.

U Minkowskiej nie ma spektakularnych zwrotów akcji: większości spośród stopniowo odkrywanych tajemnic spodziewamy się od początku, inne nie wpływają znacząco na przebieg zdarzeń ani nie zmieniają relacji pomiędzy bohaterami. Siłą tego spektaklu, w którym tragizm łączy się z komizmem, są właśnie autentyczność i zwyczajność, brak puenty (nierozwiązywalne problemy pozostają nierozwiązane) oraz naturalność dialogów. Publiczność umieszczona na dwie godziny w niekomfortowej sytuacji rodzinnego zlotu doświadcza napiętej atmosfery i sprzeczek, śledzi chwilowe, zmienne sojusze, przysłuchuje się small talkom maskującym ważniejsze tematy i obserwuje ciotkę wmuszającą innym (przygotowywane na scenie) jedzenie. Narastające przy tym poczucie irytacji i znudzenia, które mogą odczuwać niektórzy widzowie, nie wynika z nieudolności reżyserskiej czy dramaturgicznej – to raczej zaprojektowana przez twórców reakcja na niezbyt przyjemnie, a często tak znajome wielu z nas sytuacje. „Kiedy stopnieje śnieg” nie jest pierwszym spektaklem Minkowskej, w którym ważniejsza od modnych dyskursów okazuje się chęć emocjonalnego zaangażowania widzów w świat przedstawienia i uniwersalność doświadczanych przez nich emocji.

Spektakl rozgrywa się na kilku planach: przestrzeń sceny wyobraża salon z kuchnią, a do innych przestrzeni mieszkania czy do wnętrza samochodu przenoszą nas projekcje oraz retrospektywna narracja z offu. Symultaniczność, wielopłaszczyznowość oraz – nabierająca coraz większego znaczenia w trakcie trwania akcji – warstwa wizualna przełamują wyjściowy realizm prezentowanych zdarzeń oraz sugerują wyłaniającą się stopniowo dominantę tematyczną przedstawienia. Rodzinna tragedia jest tu jedynie punktem wyjścia, pretekstem do refleksji na temat różnych form przepracowywania żałoby i wsparcia, którego potrzebują osoby jej doświadczające. Otumaniona lekami matka zmarłej (Aleksandra Popławska) rozpacza w milczeniu, jej wuj (Mirosław Zbrojewicz) snuje intelektualne dywagacje, odwołując się do badań na temat dziedziczenia skłonności suicydalnych, ciotka (Maria Maj) ucieka w fantastyczny świat „Gwiezdnych wojen”, kuzynka (Justyna Wasilewska) buntuje się przeciwko swojej mamie (Magdalena Kuta), a ktoś inny (Rafał Maćkowiak) każdy kłopot próbuje obrócić w żart. W pewnym momencie śmierć nastolatki wydaje się niemal nieistotna, czego znakiem może być niezauważenie przez nikogo ze skupionych jedynie na sobie postaci snującego się ducha dziewczyny (Antonina Marcyniak).

Decyzja, by wątku samobójstwa nie umieszczać w centrum zainteresowania (a jednocześnie wyraźnie go zaakcentować), wydaje mi się bardzo ciekawa i niejednoznaczna. W ten sposób twórcy warszawskiego spektaklu unikają mielizn teatralnej mody na interwencyjne i często protekcjonalne mówienie o problemach psychicznych oraz pladze samobójstw wśród dzieci i młodzieży. Równocześnie, wprowadzając wątek rodzinnej klątwy, zdają się powielać mechanizm „zagadywania” trudnego tematu, co wyraźne jest także w zachowaniu postaci przedstawienia. Znów prowokowany jest, odczuwany przez publiczność, dyskomfort, który tym razem wynika z połączenia wstydliwych uczuć ulgi i niedosytu (to „brzydkie uczucia” podobne do opisanych w książce pod redakcją Moniki Kwaśniewskiej i Katarzyny Waligóry[2]), doświadczanych szczególnie wyraźnie w końcówce spektaklu, kiedy okazuje się, że nie zostajemy bezpośrednio skonfrontowani z tym, co – będąc prawdziwą przyczyną kłopotów wpływających na życie rodziny – buzuje pod powierzchnią prezentowanego nam świata przedstawionego. Narastające napięcie nie zostaje rozładowane. Odbieram tę strategię jako metakomentarz do sytuacji postaci na scenie, które – rozmawiając ze sobą przez dwie godziny na (wydawałoby się) poważne tematy – cały czas jedynie ślizgają się po powierzchni, nie wykorzystują szansy na wyciągnięcie jakichkolwiek konstruktywnych wniosków.