O jaki teatr

Wystawiona w Teatrze Collegium Nobilium „Mewa” to kolejny wyreżyserowany przez Katarzynę Minkowską spektakl, w którym kamera pojawia się jako rekwizyt, a filmowany przez nią, wyświetlany na ekranie obraz staje się jednym z mediów współtworzących teatralną opowieść. W „Moim roku relaksu i odpoczynku” (Teatr Dramatyczny, 2022) i w „Kiedy stopnieje śnieg” (TR Warszawa, 2024) postaci, które były osobami artystycznymi, także używały narzędzi audiowizualnych. I tym razem na scenie ustawiony jest statyw z kamerą nakierowaną na twarz stojącej bez ruchu aktorki. Zanim wszyscy widzowie i widzki zajmą swoje miejsca, minie chwila, w czasie której po policzkach intensywnie wpatrującej się w kamerę, powstrzymującej mruganie Niny Zariecznej (Maria Kresa) spłynie kilka łez. Pod sceną, z egzemplarzem reżyserskim w rękach, stoi Konstanty Trieplew (Kuba Dyniewicz). Za moment rozpocznie się próba ich performansu, a raczej – pokazu work in progres. Zmiana użytego określenia sugeruje, że choć praca nie została jeszcze zakończona, jej autor uznał, że warto pokazać ją światu. Taka perspektywa tworzenia może inspirować, choć osoby o konserwatywnych poglądach, jak Arkadina (Julia Banasiewicz), mogłyby uznać, że niszczy integralność powstającego dzieła. Odmienne spojrzenia mogą być przyczyną światopoglądowego sporu pomiędzy osobami ceniącymi proces i tymi, którzy stawiają na efekt. Minkowska chce przyglądać się takim konfliktom.

Decyzja Minkowskiej, żeby wystawić akurat „Mewę” Czechowa, nie dziwi. Świat tego dramatu jest bliski artystycznej wrażliwości reżyserki. Pojawiają się w nim tematy, które interesowały ją już wcześniej: dysfunkcyjna rodzina, toksyczna matka czy pytania o autentyczność sztuki. Minkowska zajmuje się nimi z całkowitą powagą, podobnie jak Czechow, który – chociaż nazywa swój tekst komedią – mówi o nich serio i bez ironii.

To także dobry tekst, żeby zaproponować go studentkom i studentom w ramach dyplomu aktorskiego. Jest tu co grać, a także o czym rozmawiać. Reżyserka, współpracując z dwoma dramaturżkami (Marta Lewandowska i Joanna Połeć), zdecydowała o przeniesieniu akcji we współczesne realia. Ubranie klasycznego tekstu w dzisiejszy kostium łatwo zdeprecjonować jako gest wskazujący jedynie na ponadczasowość problemów poruszanych w klasycznej literaturze. Często nie towarzyszy mu głębsza refleksja. Zastanawia mnie, czy twórczynie zaprosiły młode osoby aktorskie do rozmowy o tym, do czego dzisiaj odnieść można spory dotyczące poszukiwań nowych form w sztuce, które u Czechowa toczone są pomiędzy Konstantym a jego matką Ireną Arkadiną. Czy spytały je o opinie dotyczące miejsca, w jakim jest obecnie teatr? W przedstawieniu nie dostrzegłam czytelnych efektów takiej refleksji.

Dramatyczna oś spektaklu Minkowskiej opiera się na tarciach pomiędzy Konstantym i Arkadiną. Wiele tematów dramatu, na przykład wątki miłosne, jest marginalizowanych. Konflikt syna i matki rozciąga się także na jej partnera – Borys Trigorin to ceniony pisarz, w którego Arkadina jest zapatrzona. W spektaklu Minkowska przedstawia ich jako ikoniczną parę, która mogłaby budzić zainteresowanie magazynów plotkarskich i brukowców. Grana przez Banasiewicz Arkadina kojarzyć się może na przykład z Magdaleną Cielecką. Z blondwłosą, budzącą podziw gwiazdą rodzimej sceny artystycznej, również posiadającą młodszego partnera, łączą ją także skojarzenia prowokowane przez powracający w jej ustach (po wcześniejszym przywołaniu przez Ninę) tekst „4.48 Psychosis” Sarah Kane. Cielecka grała główną rolę w polskiej prapremierze tej sztuki, którą wyreżyserował Grzegorz Jarzyna (Teatr Polski w Poznaniu i Teatr Rozmaitości, 2002), wprowadzając tak na polskie sceny nie tylko nową dramaturgię światową, ale także nową estetykę.

W pokazie wpisanym w pierwszy akt dramatu Nina mówi u Minkowskiej kilka zdań z tekstu Kane. Przerywa jej Konstanty, proponując, by grała bez słów. Młody twórca chce wydobyć esencję użytego tekstu, unikając odtwarzania słów, które uważa za zakłamane. Bardzo ważna – zarówno w sztuce, jak i w relacjach międzyludzkich – jest dla niego prawda, której przeciwstawia sztuczność. Lubi osoby dziwaczne i podobnie jak on neurotyczne, bo odnajduje w nich szczerość. Dlatego ceni nieszczęśliwą Maszę i niezręcznego Miedwiedienkę, a nie znosi swojej matki oraz jej partnera.

Nina Zarieczna dysponuje szczególnym rodzajem naturalności i swobody, choć jest również naiwna, ale i zadziorna. Grająca ją Kresa, dzięki delikatnej urodzie i łagodnemu głosowi, świetnie ukazuje te cechy. Kresa, podobnie jak jej postać, to początkująca aktorka – obie chcą się sprawdzić, zabłysnąć i zapaść w pamięć publiczności. Udaje się to dzięki delikatności, kontrastującej z kreacją Arkadiny przez Banasiewicz. Kiedy to matka Konstanstego mówi tekst „4.48”, zagrywa się: pragnie zrobić na wszystkich wrażenie i udowodnić, że jest najlepsza w tym, co robi, w co sama zresztą głęboko wierzy. W miarę rozwoju opowieści Banasiewicz odkrywa jej niejednoznaczność – kruchość i lęk przed porzuceniem, które ukrywa pod maską wyuczonej autoprezentacji. Aktorka świetnie radzi sobie z rolą, w którą wpisane jest niebezpieczeństwo przyjęcia maniery nieznośnej celebrytki – bez uchwycenia niuansów, dzięki którym przestaje być jedynie ikoną kultury, a staje się bezradną matką czy kochanką.