Nie robić

Przy ulicy Madalińskiego 10/16 w Warszawie, gdzie niegdyś znajdowała się zajezdnia Miejskiego Przedsiębiorstwa Oczyszczania – a w budynkach, obok jego administracji, funkcjonował ogromny garaż na śmieciarki – dzisiaj działa Międzynarodowe Centrum Kultury Nowy Teatr. Modne miejsce, które odwiedzamy, żeby oglądać spektakle i performanse, rozmawiać o literaturze, sztuce i społeczeństwie, w którym spotykamy się z przyjaciółmi, kupujemy książki i jemy wegańskie lunche, jeszcze całkiem niedawno (zmiana zainicjowana została w 2010 roku) było obszarem ukrytym, marginalnym, abiektalnym. Ta szczególna metamorfoza miejskiej przestrzeni stanowi punkt wyjścia dla „Przemiany” – spektaklu inspirowanego opowiadaniem Franza Kafki, który w Nowym Teatrze wyreżyserował Grzegorz Jaremko.

Głównym bohaterem opowiadania Kafki jest młody komiwojażer Gregor Samsa (Bartosz Bielenia). W warszawskim przedstawieniu, którego dramaturgię stworzył Mateusz Górniak, protagonista zatrudniony jest w zakładzie oczyszczania miasta, jednak charakter jego pracy pozostaje niejasny. Podobnie jak literacki pierwowzór, teatralny Samsa pewnego dnia zamienia się w robaka – jego skóra staje się pancerzem, a kończyny zastępowane są przez odnóża, które pozwalają mu na nie-ludzki sposób poruszania się, również po ścianach i suficie. W opowiadaniu postać nie kontroluje swojego przepoczwarzania, natomiast w spektaklu Jaremki Samsa zdaje się podejmować decyzję o własnej transformacji świadomie. Rezygnuje z pracy, która wydaje mu się pozbawiona sensu, oraz wycofuje się poza ramy życia społecznego i rodzinnego, pozbywając się wszelakich obowiązków i trosk. W dobie późnego kapitalizmu, kiedy tak wiele mówi się o zmęczeniu i wypaleniu, o obumieraniu zasobów intelektualnych i potrzebie regeneracji organizmu, bycie robakiem zdaje się przynosić bohaterowi wiele korzyści – chodzi o sam akt nie-robienia, spowolnienia tempa życia. Dzięki porzuceniu ludzkiej powłoki Samsa czuje się wolny, zyskując szansę na doświadczanie dawno zapomnianych uczuć i emocji. Jego metamorfozę postrzegać można jako metaforę depresji lub innej choroby, która ogranicza albo uniemożliwia codzienne funkcjonowanie. Jednak może ona jawić się także jako sugestia odrzucenia produktywności przez jednostkę w imię politycznego oporu – swoisty manifest antykapitalistyczny. Ten, kto nie pracuje, nie przynosi przecież pożytku światu.

Motyw przemiany człowieka w byty nie-ludzkie często wykorzystywany jest w prozie posthumanistycznej. W opowiadaniu „The Fruit of My Woman” Han Kang (zapowiadającym tematykę jej późniejszej, docenianej i nagradzanej „Wegetarianki”) kobieta zamienia się w roślinę. Jej ciało pokrywają coraz większe siniaki, traci łaknienie, aż w końcu spośród włosów zaczynają jej wyrastać liście i gałęzie, i przestaje komunikować się za pomocą mowy. Stopniowo, umierając jako człowiek, rodzi się jako roślina. Jest szczęśliwa. Podobny motyw spotykamy też w jednym z opowiadań ze zbioru „Samosiejki” Dominiki Słowik. Takie jak ta narracje ekofeministyczne prowokują głosy krytyczne ze względu na podtrzymywanie binarnych opozycji natura–kultura oraz bios–zoe. Zazwyczaj przemianie podlega kobieta, prezentowana jako byt bliższy przyrodzie – naiwny, niestały, empatyczny i abiektalny. Nawet w opowieściach postcyberfeministycznych (jak na przykład w głośnym filmie „Titane” Julii Ducournau) to kobiety łatwiej podlegają mutacji w maszyny oraz maszynopodobne, cyborgiczne hybrydy. Tymczasem twórcom i twórczyniom warszawskiej „Przemiany” udało się wydobyć wywrotowy potencjał męskiej transmutacji, wpisany w inspirujący ich, kanoniczny utwór literacki.

Wyreżyserowany przez Jaremkę spektakl kreuje świat lepki, obrzydliwy, dziwny; dominuje w nim estetyka trash. Scenografia stworzona przez Annę Marię Karczmarską i Mikołaja Małka w całości pochodzi z recyklingu: wszystkie rekwizyty i plansze wizualne znaleziono w magazynie Nowego Teatru. Pozornie niepasujące do siebie elementy – autobusowe siedzenia, jaskrawozielona plastikowa rzeźba psa czy stołki w kształcie dziąseł – podpowiedziały wiele tropów dramaturgicznych, wykorzystanych w scenariuszu. Pokój (choć może bardziej właściwym słowem byłaby „jama”) Samsy, gdzie dokonuje się przemiana, to plastikowy namiot wypełniony kartonami. Transformacji bohatera towarzyszy Charlie Chaplin (Małgorzata Hajewska-Krzysztofik), którego obecność nie zostaje wprawdzie w pełni wyjaśniona, jednak postrzegać ją można jako sugestywny przykład przemiany realnego człowieka w ikoniczną figurę popkultury. Domyślam się, że wprowadzenie Chaplina jest odniesieniem do wyobraźni – reprezentując mediacje pomiędzy Samsą i jego emocjami a światem zewnętrznym, wspomaga autorefleksję i autoidentyfikację w obliczu zachodzącej zmiany. Bohater osobiście decyduje o przyjęciu nowej tożsamości – sam przywdziewa wielowarstwowy, pierzasty kostium spleciony z różnorodnych tkanin i wypełniony ciemną substancją. Po jego śmierci pożywi się nią siostra Greta (zjawiskowa Ewelina Pankowska), korzystając tak z ofiary, którą protagonista złożył na ołtarzu rodziny.