Nadzieja w re-wizji

Punktem wyjścia spektaklu Katarzyny Kozyry „Rewizja procesu Jezusa” jest zainicjowany w 2012 roku projekt artystki „Szukając Jezusa” – próba analizy kulturowego i psychotycznego zjawiska znanego jako syndrom jerozolimski. Objawia się urojeniami i identyfikacją z postaciami biblijnymi, przede wszystkim z Jezusem. W drugiej połowie XX wieku został opisany przez psychiatrów, którzy jego kulturowe i psychologiczne uwarunkowania połączyli z mechanizmami przeżywania religii, duchowej projekcji i konstruowania tożsamości. Syndrom jerozolimski jest nie tylko przypadkiem klinicznym, ale także zjawiskiem odzwierciedlającym intensywność i wpływ religijnych narracji i symboliki, przenikających życie codzienne w Jerozolimie. Miasto, będące przestrzenią o ogromnym znaczeniu duchowym, może działać jako „wyzwalacz” głębokich, często utajonych konfliktów tożsamościowych i egzystencjalnych. Kozyra odbyła szereg podróży do tego miejsca, podczas których zarejestrowała setki godzin materiałów filmowych i wywiadów oraz sporządziła fotograficzną dokumentację współczesnego krajobrazu miasta. Projekt nie koncentrował się wyłącznie na osobach doświadczających syndromu jerozolimskiego. Kozyra badała społeczne, kulturowe i emocjonalne mechanizmy, które umożliwiają performowanie mesjanizmu – zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym. W centrum jej zainteresowania znalazły się osoby, które w mniej lub bardziej świadomy sposób przyjmują rolę duchowych przewodników, proroków oraz uważają się za wcielenia Chrystusa. Praca Kozyry nie ma charakteru dokumentalnego w tradycyjnym rozumieniu; to raczej subiektywna, artystycznie zintensyfikowana analiza religijnej tożsamości i mistycznego przeżycia. Artystka nie unika krytycznej refleksji nad religijnością oraz duchowością współczesnego człowieka, a także rolą, jaką odgrywają „proroctwo” i „misja” w epoce kryzysu tożsamości, toksycznej religijności i nadprodukcji sensów. To tło jest istotne dla pracy Kozyry w Narodowym Starym Teatrze w Krakowie, w ramach której reżyserka podjęła próbę rewizji procesu Jezusa z Nazaretu (który odbył się prawdopodobnie w 30 lub 33 roku naszej ery).

„Rewizję procesu Jezusa” otwiera projekcja fragmentów nagrań, będących częścią „Szukając Jezusa”. Na scenie dominuje pustka – w przestrzeni są jedynie aktorzy i aktorki oglądający wraz z publicznością montaż wideo. Minimalistyczny układ zostaje jednak silnie skontrastowany przez grę świateł, intensywne tło dźwiękowe oraz jeden element scenograficzny: zawieszony nad głowami widzów monumentalny krzyż, którego ramiona rozpościerają się nad proscenium. Waga tej konstrukcji – zarówno fizyczna, jak i symboliczna – wywołuje wrażenie przytłoczenia. Po zakończeniu projekcji aktorzy przyjmują role uczestniczących w dyskusji ekspertów. W ten sposób tworzą metateatralną opowieść. Ich wykład performatywny odnosi się do motywacji i uwarunkowań wpływających na decyzję Kozyry o realizacji spektaklu. Jednym z nich był postulat ortodoksyjnego Żyda Ariela Allora Cohena, którego artystka spotkała w Jerozolimie. Chciał on „odzyskać” Jezusa dla wspólnoty żydowskiej, co byłoby możliwe – jak twierdził – dzięki przeprowadzeniu jego ponownego procesu. Uważał, że tylko wtedy świat otrzyma szansę na nadejście Mesjasza. W czasie trwania spektaklu widzowie poproszeni są o uniesienie zakupionych biletów. Pojawia się także informacja, że Narodowy Stary Teatr, jako instytucja podlegająca Ministerstwu Kultury, jest finansowana z budżetu państwa. A zatem wszyscy składamy się na ponowny – czy tym razem sprawiedliwy? – proces Jezusa.

Na początku spektaklu jeden z aktorów (Roman Gancarczyk) wyjaśnia formalny koncept spektaklu. Kozyra postanowiła podzielić swoją rewizję procesu na cztery etapy. Podczas pierwszego z nich aktorzy, stojąc za pulpitami konferencyjnymi, wskazują liczne błędy i fałszywe przekonania dotyczące tożsamości Jezusa. Eksperci, opierając argumentację na treściach zawartych w Ewangeliach oraz pismach Józefa Flawiusza, wskazują, że Jezus nie był nazarejczykiem, lecz nazirejczykiem (hebr. nazir oznacza poświęcenie). Według religii judaistycznej jest to osoba składająca ślub poświęcenia się bogu. W przekonaniu prelegentów naziret wiązał się z koniecznością zachowania wstrzemięźliwości seksualnej. W przedstawieniu nie wspomniano o innych kluczowych założeniach traktatu Nazir dotyczących ślubów, opierających się na zakazie zbliżania się do zmarłych oraz ścinania włosów, a także konieczności abstynencji. Analizując wyświetlaną na ekranie mapę, podważają pobyt Jezusa w Nazarecie, twierdząc, że miasto to w ogóle nie istniało w tamtym czasie, a sam Chrystus miał silne związki z esseńczykami. Tę radykalną żydowską wspólnotę, niekiedy opisywaną jako sekta, cechowały założenia i praktyki przypominające założenia późniejszego chrześcijaństwa. W ten sposób osoby mówiące ze sceny podważają zasadność użycia słowa nazarejczyk we frazie Jezus Nazarejczyk Król Żydowski (łac. Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum) zawieszonej na krzyżu nad głową Jezusa, która podkreślać miała silny związek Chrystusa z Żydami.

Pierwsza część „Rewizji” służy przypomnieniu, że Chrystus był Żydem, o czym nie chcą pamiętać chyba tylko antysemici. W świadomości wielu chrześcijan, do której twórczynie i twórcy spektaklu odwołują się wielokrotnie, Żydzi znacznie częściej pojawiają się jako naród ponoszący zbiorową odpowiedzialność za śmierć Jezusa, a Judasz wyobrażany jest jako jego stereotypowy przedstawiciel. W jednej z podkarpackich miejscowości od 1925 roku w okresie Wielkanocnym wieszano i podpalano kukłę Judasza stylizowaną na ortodoksyjnego Żyda. Organizowania „Sądu nad Judaszem” zaprzestano w 2019 roku, po wyrażającym oburzenie komunikacie Światowego Kongresu Żydów. To jeden z dowodów, że związek Jezusa i Żydów funkcjonuje w kulturze polskiej w konkretnych kodach i jest silnie zakorzeniony w świadomości społecznej. Akcentowanie żydowskiej tożsamości Jezusa miało zakwestionować zasadność ówczesnego procesu, który – jak argumentuje Kozyra – powinien zostać przeprowadzony według żydowskiego porządku prawnego, a nie rzymskiego. Tyle tylko, że zgodnie z wykładnią Ewangelii sądzili go zarówno urzędnicy rzymscy, jak i żydowscy, według prawa obowiązującego w Judei. Kto zatem powinien przeprowadzić ponowny proces i w czyim imieniu? Skoro, jak podkreślono na początku, rzecz dzieje się w polskim teatrze, na scenie nie występuje nikt w roli sędziego czy też trybunału, to kto został w niej obsadzony? Widzowie?

W drugim etapie rewizji performerzy opowiadają historię Pawła z Tarsu, uznając go za prekursora chrześcijańskiego fanatyzmu religijnego. Pulpity znikają, wykładowi towarzyszą intensywne obrazy wyświetlane na ekranie. Za każdym razem, gdy aktorzy wypowiadają imię Pawła, w tle pojawia się na moment obraz kulturowo kojarzony z religią katolicką bądź Jezusem: Chrystus jako niebieskooki, biały blondyn. Następnie, kolejno: figura Jezusa Chrystusa Króla Wszechświata w Świebodzinie, plakaty organizacji pro-life z zakrwawionymi płodami, papież Jan Paweł II, kościelne elity. Atakowi z użyciem obrazów towarzyszy równie mocny efekt dźwiękowy, co sprawia, że napastliwie prowadzony wywód o Szawle przestaje mieć znaczenie.

Zastosowane środki nawiązują do strategii terroru i manipulacji, jaką posługują się religijni fundamentaliści. W założeniach Kozyry „Rewizja procesu Jezusa” miała być działaniem naprawczym, artystyczną odpowiedzią na globalną sytuację społeczno-polityczną i rosnącą popularność stronnictw prawicowych i konserwatywnych. Aby to zrobić, artystka sięga po przeciw-historyczną strategię, którą Ariella Azoulay nazwała potencjalizowaniem historii. Izraelska teoretyczka fotografii i kultury wizualnej postulowała zamianę tradycyjnych narzędzi, za pomocą których tworzymy reprezentacje przeszłości (dokumenty, archiwa) na takie, które posługują się montażem, spekulacją, fikcją, poezją oraz innymi formami narracyjnymi, wizualnymi czy artystycznymi[1] – również spektaklem teatralnym. Historia potencjalna pozwala wydobywać wypierane bądź zapomniane obrazy krzywd z przeszłości, a także przeorientowywać dominującą perspektywę legitymizującą politykę władzy, przemoc, imperializm, reżimy religijne, kolonialne i patriarchalne. Stawką historii potencjalnych jest nadzieja na naprawienie teraźniejszości – to odwoływanie się do przeszłości, które ratuje przyszłość[2].