Malta 2024: Kostki domina

Po zakończeniu zeszłorocznej edycji poznańskiej Malty ujawniono, że – za sprawą rozmaitych przyczyn, częściowo niezależnych od organizatorów oraz nakładających się, niesprzyjających okoliczności – organizująca ją fundacja popadła w długi. Ich wysokość przekraczała kwotę rokrocznej dotacji miejskiej dla tej imprezy – odkąd sięgam pamięcią znacznie przewyższającej środki przyznawane w Poznaniu jakiejkolwiek innej organizacji pozarządowej realizującej zadania w obszarze kultury. Kryzys finansowy łączył się z kryzysem wizerunkowym; razem, obejmując coraz szersze kręgi – stawiały pod znakiem zapytania dalsze istnienie festiwalu odbywającego się od 1991 roku. Pod koniec lipca zeszłego roku ogłoszono, że Maltę przejmie Dominika Kulczyk. Wpisując w jej markę cele realizowane przez własną fundację, zapowiedziała przekształcenie tego cyklicznego wydarzenia w – bezprecedensowy, jak nieco na wyrost informowały wówczas media – festiwal sztuki kobiet. „Malta jest kobietą” – zadeklarował natychmiast pragmatycznie, choć także nieco cynicznie, ustępujący dyrektor festiwalu – wiedząc, że zawsze znajdą się jakieś argumenty na potwierdzenie tak ogólnej refleksji. Tymczasem w gronie zaangażowanych uczestniczek i uczestników poznańskiego życia kulturalnego częściowa ulga wiązana ze spodziewaną zmianą w lokalnej hierarchii podziału środków pomiędzy organizacje pozarządowe przeplatała się z narastającym niepokojem. Wynikał on między innymi z groźby podporządkowania wydarzenia, które niejednokrotnie współtworzone było także przez nich, finansowane z miejskiego budżetu oraz promowane w ogólnopolskich mediach i wspierane przez zaprzyjaźnione z dyrektorem Michałem Merczyńskim gwiazdy literatury, sceny czy kina oczekiwaniom dyktowanym prawidłami wielkiego biznesu. Można było mieć obawy czy widzialność Malty nie zostanie wykorzystana w praktyce culturewashingu, mającego ocieplić postrzeganie imperium Kulczyk, która – choć mniej od ojca zainteresowana branżą wydobywczą – pozostaje aktywna w branżach technologicznej czy energetycznej. Program tegorocznej Malty przypomniał, że Dominika Kulczyk była także autorką – współprodukowanej przez TVN i emitowanej w latach 2014-2021 – serii dokumentalnej „Efekt domina”. Jej kolejne odcinki udowadniały, że to „jedyna polska filantropka, która poprzez osobiste zaangażowanie realizuje programy pomocowe na całym świecie”.

Gdy zapowiedzi finansowania Malty przez Kulczyk Foundation zostały potwierdzone, można było wyobrażać sobie, że decyzja najbogatszej kobiety w Polsce zachęci także innych możnych tego świata do pójścia w jej ślady i poprawiania swojego wizerunku przez inwestowanie w kulturę. Czy to pozytywna perspektywa? Chociaż ubocznym efektem takiego stanu rzeczy może być wspieranie wybranych działań kulturotwórczych i wzmacnianie pozycji promowanych przez fundatorów twórczyń i twórców, ważniejsze w takich sytuacjach okazuje się zwykle zwiększenie zasobów tych, którzy dysponują kapitałem ekonomicznym, o kapitał symboliczny. Decyzja miliarderki wracającej do miasta, w którym dorastała, by ocalić festiwal, od kilku miesięcy przedstawiany jako wydarzenie tworzące kulturową tożsamość Poznania, prezentowany był jako gest bezinteresowny i pozbawiony skaz. Niewielu komentatorów zastanawia się nad tym, że przejęcie marki Malty przez prywatną fundację rodziny Kulczyków nie jest tym samym, co wsparcie niezależnej inicjatywy kulturalnej poprzez mecenat. Przeoczenie to po części wynikać może z faktu, że sama miliarderka określa się „mecenaską” festiwalu i tak właśnie opisana została jej funkcja w odnoszących się do niego informacjach. Wsparcie ważnych inicjatyw kulturalnych przez biznes, choć dość powszechne w wielu państwach na Zachodzie, w Polsce ostatniej dekady – gdzie zainteresowanie inwestorów przesunęło się w stronę sportu, festynów czy targów kulinarnych – było coraz rzadsze. Nie przeszkadzałoby mi, gdyby taka praktyka znowu stała się popularna. Mam jednak poważne wątpliwości dotyczące prywatyzacji kultury, co może prowadzić do jej podporządkowania doraźnym potrzebom nowych właścicieli, a także urynkowienia, wprowadzania rozmaicie warunkowanych ograniczeń dostępności i wytwarzania nowych pól elitarności; w efekcie zaś – do pogłębiania istniejących i powstawania nowych podziałów ekonomicznych czy społecznych. Pierwsza edycja Malty po zmianie jej organizatora nie potwierdziła jednoznacznie tych obaw. Po jej zakończeniu wiadomo już, że nie mieliśmy raczej do czynienia ze spektakularnym zwrotem zmieniającym charakter tego festiwalu. Nieco trudniej o pewność, czy nie zaczęła się właśnie faza jego subtelnej instrumentalizacji.

W czasie trzech dekad swojego istnienia – które w kulturze są wiecznością – Malta zmieniła się z wydarzenia spełniającego ważne zadania w wymiarze lokalnym w wielką interdyscyplinarną imprezę, odbywającą się pod tyleż nośnymi, co mało konkretnymi hasłami zwracającymi uwagę na tematy o wymiarze globalnym. Warunkiem postępu jest zmiana. Dlatego oddanie przez Michała Merczyńskiego sterów festiwalu po 33 latach – niezależnie od zapowiedzi, że niedawny dyrektor pozostanie w jego orbicie i będzie go „wspierał, ale w mniej formalnej roli” (co mogło zostać odebrane jak sygnał ograniczenia swobody osoby mającej przejąć odpowiedzialność za kształt i program tego wydarzenia) – mogło dawać nadzieje na nowe otwarcie. Po zaangażowaniu i zaskakująco szybkim odejściu Karoliny Rozwód, która wkrótce po swojej rezygnacji wygrała konkurs na dyrektorkę PISFu, kuratorką festiwalu została Agata Kołacz. Chociaż stało się to zbyt późno, by miała ona szansę przygotować i zrealizować autorski program, powołanie to skłaniało do przypuszczeń, że jej doświadczenie – zdobyte między innymi na stanowisku koordynatorki zespołu do spraw międzynarodowych w TR Warszawa czy podczas programowania tegorocznego Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego Kontrapunkt w Szczecinie – zestawione z imponującą energią, świeżością spojrzenia na sztukę, bezkompromisowością, odwagą oraz świadomością dotyczącą społecznej funkcji kultury, już w kolejnej edycji Malty przyniesie ciekawe i wartościowe efekty. Wszystko to będzie możliwe, jeśli tylko wsparcie Michała Merczyńskiego ani mecenat Dominiki Kluczyk nie ograniczą suwerenności jej decyzji, a autorskie plany kuratorskie zyskają szanse realizacji.

Przedłużający się proces transformacji festiwalu i roszad personalnych sprawił, że tegoroczna Malta, podobnie jak wiele jej wcześniejszych edycji, wydawać się mogła imprezą hybrydyczną, próbującą spajać różne płaszczyzny artystyczne i społeczne oraz odmienne punkty widzenia. Tym razem nie tylko za sprawą eklektycznego programu, ale też poprzez łączenie perspektyw jej dotychczasowych i nowych organizatorów oraz przejściowej dyrektorki i obecnej kuratorki. Zdając sobie sprawę, że znakomita większość wydarzeń wpisanych w kalendarium tej imprezy mogła się odbyć tylko dzięki zaangażowaniu prywatnych środków, wszystko, co wydarzyło się pod szyldem Malty pomiędzy 7 a 15 września mógłbym traktować jak wartość dodaną do poznańskiej kultury (która, wbrew zeszłorocznej retoryce, istniała i nadal ma się nie najgorzej, także niezależnie od tego festiwalu), zakładając równocześnie „nieprzemakalność” jej publiczności na culturewashing. Takie założenie pozwoliłoby mi nie tylko docenić wielkość i rozmach tegorocznego festiwalu, ale także pominąć część możliwych wątpliwości, również tych związanych z niezbyt konkretną i niespecjalnie spójną linią programową. Nie musiałbym zastanawiać się dlaczego – pomimo pierwotnych deklaracji, a także organizacji wydarzeń takich jak „Period Celebration Party” – Malta nie stała się wcale festiwalem w pełni kobiecym. Nawet przewodnie moduły jej programu, jak seria wydarzeń realizowanych pod hasłem „Wiedźmy”, okazywały się dotykać zapowiadanych tematów na tyle powierzchownie, że mogły być kojarzone, jak zauważyła Magdalena Rewerenda, z „infantylną narracją i pop-ezoteryką”. Korzystając z furtki dobrej woli, mógłbym pominąć również brak możliwości zakupu karnetów ułatwiających wstęp na większą liczbę wydarzeń oraz fakt, że ceny pojedynczych biletów na niektóre spektakle czy koncerty dla wielu osób stanowiły barierę trudną do przekroczenia (bilety na koncert Anohni and the Johnsons w Berlinie w lipcu tego roku były nawet o połowę tańsze niż koszt uczestnictwa w tym wydarzeniu w Poznaniu). Mógłbym zatem pominąć to wszystko, podobnie jak wiele innych „drobnostek” (zakaz wnoszenia wody na spektakl odbywający się w Tamie, kiedy temperatura powietrza wynosiła 32ºC czy brak możliwości powrotu na drugą część spektaklu „Elizabeth Costello” po wyjściu w jego antrakcie przed Halę Ziemi na terenie Międzynarodowyhc Targów Poznańskich) i zaznaczyć tylko, że nawet stuprocentowa frekwencja na konkretnych wydarzeniach nie jest dowodem ich ekonomicznej dostępności.

Wspomniane pominięcia przychodziłyby mi z jeszcze większą łatwością dzięki temu, że – niezależnie od koncertów i spektakli za paywallem – sporo działo się w przestrzeniach publicznych i w wolnym dostępie, z czego korzystało bardzo wiele osób, które wcale nie musiały się czuć jak mieszkańcy podzamcza na królewskim weselu. Być może nawet niedosyt odczuwany przez tych, którzy szczęśliwie mogli uczestniczyć w żywiołowym występie charyzmatycznego Chóru Czarownic, ale nie widzieli odbywającej się w tym samym czasie poznańskiej premiery opery „Ja, Şeküre”, porównać można z odczuciami widzów „Elizabeth Costello”, którzy nie zdążyli na plenerowy koncert L.U.Ca, orkiestry Rebel Babel i zaproszonych gości, wykonujących na Jeziorem Maltańskim muzykę z filmu „Chłopi”. I vice versa. A darmowych spektakli i koncertów było więcej. Obok nich zaś – także otwarte warsztaty, spotkania i rozmowy, wystawy, instalacje oraz potańcówki w dobrze zorganizowanym klubie festiwalowym przy muzyce zaskakująco świeżych DJ setów przygotowanych przez artystki i artystów z Anglii, Francji, Belgii czy Włoch. A także – promująca ekologiczny wizerunek przewodniczącej Rady Nadzorczej spółki Polenergia – Strefa Zielonej Energii, w której odbywały się warsztaty rękodzieła.