Ideologia uśmiechu

„Czerwce, ach te polskie czerwce, w historie zawsze obfite” – powtarza wielokrotnie ze sceny „Podwójnego z frytkami” dziennikarka Telewizji Polskiej Marzena Błysk – fikcyjna postać grana przez Agatę Różycką, etatową aktorkę warszawskiego Teatru Dramatycznego i członkinię offowej grupy teatralnej Potem-o-tem. Poetycka fraza nawiązuje nie tylko do słynnego zdania: „4 czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm”, które podczas wieczornego wydania „Dziennika Telewizyjnego” 28 października 1989 roku wypowiedziała Joanna Szczepkowska, ale też do daty otwarcia w Warszawie (17 czerwca 1992 roku) pierwszej restauracji amerykańskiej sieci McDonald’s. W spektaklu, wyreżyserowanym przez Piotra Pacześniaka w warszawskim Teatrze Dramatycznym, którego tematem jest polska transformacja ustrojowa, pojawia się sugestia, że właśnie wtedy, wraz z symbolicznym przecięciem biało-czerwonej wstęgi przez ówczesnego ministra pracy i polityki socjalnej Jacka Kuronia, realnie zaczął się w Polsce kapitalizm. W uroczystości uczestniczyli politycy i celebryci; obecni byli między innymi Adam Michnik, Kazimierz Górski i Agnieszka Osiecka. Zainteresowanie amerykańskim fast foodem było ogromne – już pierwszego dnia dokonano ponad 13 tysięcy transakcji. Konsumpcja frytek i hamburgerów sprzyjała marzeniom o bardziej kolorowej rzeczywistości – wypatrywaniu nowych szans i projektowaniu nieznanych wcześniej perspektyw. Twórcy i twórczynie „Podwójnego z frytkami” wracają do tej historycznej chwili, która dzisiaj jawi się groteskowo, by sprowokować nas do zrobienia rachunku sumienia w wymiarze politycznym i społecznym. Przypominają bezkrytyczny zachwyt Polek i Polaków kapitalizmem, który przez wiele osób przyjmowany był jak długo oczekiwana utopia. W tę pułapkę wpadł nawet Kuroń, człowiek o niemałej empatii i politycznym wyczuciu, potrafiący jednać przedstawicieli różnych środowisk, którego kilka lat temu na łamach „Dialogu” nie bez ironii Justyna Drath określiła słowami: „intensywny emblemat, onieśmielający i zaklęty pomnik ze spiżu, wzorzec postępowania”.

Drath oparła swój tekst na analizie wybranych fotografii Kuronia, między innymi przedstawiającej go w towarzystwie Leszka Balcerowicza czy – będącej wizualną inspiracją dla „Podwójnego z frytkami” – ukazującej go przecinającego wstęgę McDonalda wśród wiwatującego tłumu. Pisała:

Nadal trudno na nie patrzeć bez emocji – wydaje się bowiem niepojęte, jak McDonald mógł urosnąć do rangi symbolu demokracji, skoro obecność globalnych korporacji jest raczej jej zaprzeczeniem. Nie ma raczej sensu tłumaczyć, że Kuroń przewidział paradoks dzisiejszych czasów, w których skala wyzysku jest tak powszechna, że McDonald akurat staje się jeszcze jednym z nielicznych miejsc z umowami o pracę. Jeszcze trudniej pogodzić się z faktem, że miejsce pełne hamburgerów miało świadczyć o nadchodzącym egalitaryzmie a widniejący w tle zachowanej telewizyjnej relacji Pałac Kultury miał stać się symbolem przaśności i wykluczenia.

Spektakl Pacześniaka jest wyimaginowanym reenactmentem – pozorując odtwarzanie prawdziwych zdarzeń, miesza porządki i zaciera granice pomiędzy rzeczywistością a fikcją. Kuroń (grany przez Katarzynę Herman) przecina wstęgę w towarzystwie menadżerki Ewy (Lidia Pronobis) oraz szeregowej pracowniczki restauracji, Mileny (Marianna Linde). Pomiędzy nimi krąży, jeżdżąc na wrotkach, Ronald McDonald (Konrad Szymański) – nieco upiorna maskotka sieci, która niegdyś w pełnowymiarowej plastikowej formie siedziała na dachu lub na ławeczce przed każdą filią restauracji, by potem (jak w tekście włączonym do programu napisała Olga Drenda) zostać wysłaną na emeryturę ze względu na lęki, jakie wśród najmłodszych wywoływać mogą klauni. Między Ronaldem a Kuroniem pojawia się wiele napięć. Maskotka każe zapomnieć mu o przeszłości, w tym o długoletnim pobycie w więzieniu. Chciałaby znaleźć się w sejmie, bo – jak twierdzi – ma tam wiele spraw do załatwienia. Uśmiech i do przodu: od dziś liczy się tylko przyszłość – deklaruje. Klaun początkowo jawi się jako niezbyt inteligentny sprzedawca o ograniczonym zasobie słownictwa, ale w finale zaczyna przypominać batmanowego Jokera – postać z rozmazanym makijażem i szalonym, uciekającym spojrzeniem – będącego wcieleniem zła (nawiązanie do chętnie wykorzystywanego w polskim teatrze Jokera jest w tym przypadku o tyle ciekawe, o ile przypomnimy sobie, że jego maska klika lat temu realnie służyła robotnikom protestującym przeciw kapitalistycznemu wyzyskowi oraz że Joker jest interpretowany jako postać zdolna kreować populistyczne ruchy). Do grona „wyznawców” kapitalizmu oddanych liturgii klauna, który, kierując dłonie ku górze i szepcząc namiętnie „oto ciało moje”, naśladuje Chrystusa, dołącza architekt Konrad Kostrzewa (Michał Sikorski, nagradzany oklaskami jeszcze w trakcie trwania przedstawienia). To stereotypowy biznesmen, który naczytał się poradników couchingowych. Proponuje, by Pałac Kultury przerobić na galerię handlową i w ten sposób skapitalizować socrealizm. Rzuca pustymi obietnicami i nieudolnie próbuje podrywać Ronalda – „Czujesz z moich ust smak komuny? Pocałuj mnie!”.

Spektakl powtarza prezentowaną fabułę w kilkukrotnym zapętleniu. Każde kolejne powtórzenie różni się od poprzedniego tylko detalami – zamienionym słowem, dodaną interakcją, wprowadzonym elementem choreograficznym lub wokalnym. Równocześnie jednak znacznie zmienia się nastrój – początkowy wigor, kolory, uśmiechy i zadowolenie stopniowo zmieniają się w chaos, nerwowość i psychodelię, a postacie popadają w marazm lub szaleństwo. Jesteśmy na coraz szybciej obracającej się, kapitalistyczno-neoliberalnej karuzeli, która nigdy nie ma się zatrzymać. Podróż, która zaczęła się w plastikowo-landrynkowo-utopijnej scenerii, skończy się dopiero na gruzach stworzonego wcześniej świata.