Gramatyka końca świata

Z Maciejem Jakubowiakiem, nominowanym do Nagrody-Stypendium im. Stanisława Barańczaka, rozmawia Joanna B. Bednarek

Joanna B. Bednarek: Po co opowiadamy sobie koniec świata?

Maciej Jakubowiak: Próbowałem na to pytanie odpowiedzieć – na rozmaite sposoby – w książce oraz w kilku rozmowach po jej premierze. Tym razem chciałbym spróbować nieco inaczej. W „Ostatnich ludziach” koniec świata był mi potrzebny jako rama albo migotliwy punkt odniesienia do opowiedzenia o kulturze współczesnej. Koniec świata to do niej dobry klucz – choć tak naprawdę wcale nie chodziło mi o to, żeby otwierać jakieś drzwi czy rozwiązywać konkretne problemy. O tym, co napisałem, wolałbym myśleć raczej jak o wycieczce, podróży przez różne wrażliwości, doświadczenia, opowieści. Czasem trzymam się bliżej punktu odniesienia, czasem od niego się oddalam. Zastanawiam się często, jak obrazowo przedstawić to, co robię w książce – może jeszcze coś mi przyjdzie do głowy…

Tak czy inaczej to była potrzeba zawodowa i życiowa kogoś, kto zajmuje się kulturą współczesną – nie tylko zajmuje się, ale i w niej żyje. Chciałem opowiedzieć sobie o tym środowisku, w którym na co dzień funkcjonuję. W gruncie rzeczy chodziło mi o to, żeby sprawdzić, o ilu aspektach kultury współczesnej da się opowiedzieć w jednej małej książce.

Istnieje jeszcze jedna potrzeba – nie wiem, na ile daje się ona uzgodnić z poprzednimi, ale była silna. Pierwszy tekst, który powstał do tej książki, to ten umieszczony na końcu, ten o umieraniu. To w sumie dziwny pomysł: żeby z osobistego eseju o umieraniu matek zrobić kulturoznawczy esej o wyobrażeniach apokaliptycznych. Może i do tego był mi potrzebny koniec świata: do rozmnożenia figur nieobecności i sprawdzenia, na ile sposobów możliwe jest nieistnienie.

Wydaje mi się, że o końcach świata opowiadamy sobie z podobnych powodów: żeby poeksperymentować, sprawdzić, co by było, co by mogło być. By trochę nakłuć granice naszego świata. Trochę to niepoważne, trochę kiczowate, ale przecież prawdziwe.

W książce pojawia się kilka bardzo konkretnych – i różnych – wskazań na użyteczność końca świata. Jeden z wariantów opisujesz, gdy z jednej strony rozwijasz metaforę rozjaśnienia, objawienia, oświecenia, a z drugiej analizujesz powieść Mai Wolny zatytułowaną „Jasność” – w niej katastrofa okazuje się wygodnym sposobem na to, by wykorzystując społeczne lęki, zamaskować systemowe problemy i mechanizm autoryzowania się władzy.

Figura objawienia, oświecenia, jasności wydaje mi się niezwykle ciekawa. Bardzo się ucieszyłem, gdy tytuł powieści Wolny udało mi się połączyć z tym, co Jacques Derrida opowiadał o oświeceniu i apokalipsie. Pomyślałem, że ten efekt jest bardzo namacalny. Kiedy przebywamy w mroku, do którego zdążyliśmy się przyzwyczaić, i ktoś nagle zaświeci nam latarką w oczy, to w pierwszym momencie oślepniemy. Oświetlenie czegoś to sposób, by pokazać sprawy takimi, jakimi są, ale zarazem może sprawić, że przestajemy widzieć wyraźnie cokolwiek. Podobnie jest z apokaliptycznymi opowieściami: często opierają się na silnym przekonaniu, że wiemy, jak jest, i wiemy, jak będzie. Dużo w nich populistycznej narracji „proroków apokalipsy”, którzy wykorzystują różnego rodzaju lęki do zdobycia władzy. Ale podobne użycia końca świata mogą też brać się z najlepszych intencji. Także ci, którzy szczerze chcą zmienić świat na lepsze za pomocą swoich opowieści, potrzebują władzy, wikłają się więc w dwuznaczności i ambiwalencje.

Opowieści o końcu świata zawsze – z konieczności – są fikcyjne; ale mają bardzo rzeczywiste źródła oraz równie rzeczywiste konsekwencje. Wszystko sprowadza się więc do tego, jak sobie te historie opowiadamy. Tak jest z antropocenem i kryzysem klimatycznym: nie moglibyśmy opowiadać sobie kryzysu klimatycznego, gdyby nie to, że mamy dostęp do wielkiej liczby danych, faktów, badań, zgromadzonych informacji i ich przetworzeń. Bez aparatury badawczej nie moglibyśmy mówić o naukowo uzasadnionych prognozach – w tym sensie kryzys klimatyczny, samo rozpoznanie jego istnienia jest naszym wielkim osiągnięciem. A zarazem jest naszą największą porażką. Dzięki temu, że tak wiele widzimy, zdołaliśmy zobaczyć, w jak mrocznym znaleźliśmy się miejscu. Pytanie, jak to sobie opowiemy.

Bardzo się cieszę, że w Twojej odpowiedzi pojawiło się słowo „jak”. Na początku książki wyróżniasz rodzaje końców świata: rzeczownikowy („kogo? czego? […] już nie będzie”) i przymiotnikowy (jaka będzie apokalipsa, a jaka rzeczywistość po niej). Pomyślałam, że można by to pociągnąć dalej. Literatura współczesna podpowiada nam dwa kolejne rodzaje końców świata: zaimkowy i przysłówkowy. Przysłówkowy to byłoby owo „jak?” – jak się koniec świata wydarza, w jakich warunkach. W przypadku zaimkowego pytalibyśmy o to, czyj jest koniec świata. Wiemy przecież – także z literackich fabuł – że dla naszego doświadczania konsekwencji katastrofy klimatycznej istotne będą kwestie geograficzne i klasowe. Nie będzie jednego wspólnego, totalnego końca świata, który obejmie nas wszystkich naraz. Będzie szereg małych, punktowych, pełzających katastrof dotykających rozmaite wspólnoty i zbiorowości.

Bardzo mi się ten pomysł podoba, ta gramatyka apokalipsy! Byłby to sposób na skomplikowanie mojej opowieści – pozwoliłby dodać do niej wiele pytań. Ale zostawiam ten pomysł tobie. Dodałbym tylko, że tego rodzaju gramatyka końca świata w zasadzie przeczyłaby logice apokalipsy. Bo apokalipsa zawsze chce być rzeczownikowa. Chce być o tym, że świat się kończy i kropka. Że „jest koniec”. Ale przecież nigdy taka nie jest. Kiedy totalizujące ambicje zderzają się z rzeczywistością, opowieści apokaliptyczne przechodzą od rzeczowników do całego spektrum gramatycznego. A tam nic nie jest oczywiste.

Kiedy pisałem „Ostatnich ludzi”, bliskie były mi metafory splątania, gąszczu. Powiedziałbym nawet, że to nie jest książka o końcu świata, ale o nieuchronnym splątaniu rzeczy. Weźmy na przykład dyskusje o kryzysie klimatycznym. Według wielu powinien on być podstawową ramą odniesienia dla wszystkich dyskusji krytycznych. Nadaje się do tego właśnie dlatego, że jest splotem najróżniejszych uwarunkowań. Ale ostatnio zastanawiam się, czy tego rodzaju myślenie nie jest mimo wszystko zwodnicze. Próba znalezienia ostatecznego punktu odniesienia to próba wprowadzenia struktury porządkującej w tym gąszczu. A z tworzeniem absolutnych punktów odniesienia trzeba uważać – mają one zbyt wiele wspólnego z myśleniem religijnym. W teologii to Bóg miałby być na końcu łańcucha znaczeń, a dzisiaj na jego końcu miałby być klimat. A co by było, gdybyśmy w ogóle dali sobie spokój z takim myśleniem?

To wniosek, który chciałbyś podsunąć swoją książką: że nie ma nic ostatecznego. A zatem nie ma też nic, co może zdominować narrację, stać się całościową ramą opowieści, osią odniesienia. „Ostatnich ludzi” otwierasz ciekawą, długo budowaną sceną, w której przeplatają się dwa porządki: katastrofy globalnej i lokalnej, kosmicznej i osiedlowej, medialnej i doświadczanej, fingowanej i faktycznej. Potem przez całą książkę poruszamy się między tymi biegunami z poczuciem, że nie osiągamy żadnego z nich, że wciąż przecinają się ze sobą. To jeszcze inny rodzaj splątania. Nie ma tu dominanty.

Gdzieś na początku książki stawiam nawias, w którym piszę, że historie o końcu świata tak działają: są fikcyjne, ale udają, że nie są fikcją, choć podkreślają, że są fikcją i tak dalej. Być może to jest najsilniejszy element poczucia końca świata, które w ogóle jest gęstą plątaniną różnych pomniejszych afektów i doświadczeń. W tej scence, o której wspominasz, próbowałem zasygnalizować to wszystko, co będzie się przeplatało w całej książce, choć sam jeszcze nie wiedziałem, które wątki będą najważniejsze. Ta scenka, kiedy już ją napisałem, uporządkowała mi inne rzeczy.

W tej scence ostatecznie dochodzi do rozproszenia afektów i zawieszenia poczucia katastrofy. Wychodziłoby na to, że zarazem rozproszył się – w sensie pozytywnym! – ciężar Twojego pisania: nie musiałeś już pilnować dominanty i mogłeś pisać, o czym chciałeś. Mogłeś wrzucić tu każdy wątek i każde rozwiązanie stylistyczne. Zyskałeś swobodę?

To prawda, im bardziej rozwijała mi się ta anegdota, tym bardziej przekonywałem się do tego, co intuicyjnie przeczuwałem: że wolę, aby książka była napisana niż wymyślona. Że wolę dać się ponieść tym narracjom, niż porządkować je w strukturę. W tym sensie doświadczenie pisania było też doświadczeniem splątania rzeczy.

Jak myślisz, dlaczego tak to się ułożyło?

Chyba dlatego, że ten mały chłopiec, który pojawia się w tej scenie, bardzo się bał. I być może duży chłopiec mierzący się z tematem nieistnienia, końca, katastrofy też się teraz boi… A zasłonienie się gęstym splotem książek i filmów jest całkiem niezłą strategią obronną.