Dostępność to kwestia nas wszystkich

Z Joanną Stankiewicz, współliderką projektu Kino bez barier, rozmawia Justyna Knieć

Justyna Knieć: Jak trafiłaś do zespołu Kina bez barier?

Joanna Stankiewicz: W czasie pandemii COVID-19 pewne relacje zawodowe się rozpadły i wtedy po raz pierwszy w życiu wysłałam CV. Akurat Kuba Walczyk, który był kierownikiem zespołu Działu Programów Społecznych w Centrum Kultury ZAMEK, szukał kogoś. Trafiłam tutaj, żeby napisać wniosek o dotację i zdobyć partnerów do projektu. Ale znaleźliśmy wspólny język, więc gdy dostaliśmy dofinansowanie, jakoś naturalnie zostałam koordynatorką projektu.

Zajmowałaś się wcześniej dostępnością kultury?

Nie.

W takim razie w jaki sposób zdobywasz doświadczenie w tym zakresie?

Cały czas się dokształcam. Zawsze mówię, że dostępność to proces. Rzeczywiście wcześniej miałam z nią bardzo mało wspólnego. Teraz uświadamiam sobie, że popełniałam wiele błędów! Na przykład robiłam online panel, którego gościem była osoba głucha, i teraz sobie myślę, że niekoniecznie rozumiałam wtedy jej potrzeby – nie zwróciłam należytej uwagi na to, by łącze internetowe tłumacza PJM było stabilne na tyle, żeby ta osoba mogła zrozumieć należycie całą rozmowę. Panel wyszedł, ale teraz bym go zrobiła o wiele lepiej, zadbała o komfort tej osoby, żeby nie musiała się stresować, że uciekła jej ważna wypowiedź. Natomiast kiedy już z Kubą współtworzyliśmy razem Kino bez barier, to zaczęłam się przekopywać przez wszystkie raporty, publikacje, całą tę dostępną wiedzę. Rozmawiam dużo z ludźmi – uważam, że to najlepsze źródło. Mieliśmy też to szczęście, że w zespole był badacz Bartek Lis, więc już na etapie pisania wniosków wspólnie robiliśmy grupy fokusowe z osobami z niepełnosprawnościami, dzięki którym mogliśmy poznawać ich potrzeby bezpośrednio.

Idea Kina bez barier jest taka, że nie przygotowujemy pokazów wyłącznie dla osób z niepełnosprawnościami – po prostu zapraszamy je, żeby na równych prawach, tak jak wszystkie inne osoby, mogły uczestniczyć w kulturze filmowej.

Rozumiem, że chcecie stworzyć wspólną przestrzeń dla osób – może te określenia zabrzmią brutalnie, ale pochodzą ze specjalistycznych raportów – „kompletnych” i „niekompletnych”, z niepełnosprawnościami. Daniel Kotowski pisze, że mimo „dużej presji medykalizaji, zaleceń normalności”, w ramach których „kompletni członkowie społeczeństwa próbują coś w [niekompletnych] uzupełnić, naprawić”, coraz częściej ci drudzy pragną autonomii i respektowania ich granic.

Wspólną przestrzeń, która nie wyrównuje wszystkich jednym walcem – pokazujemy różnorodność. Traktujemy Kino bez barier jako miejsce, w którym możemy się poznać z różnymi od nas – mogą być odrębni i mogą tworzyć swoje mniejszości, jak społeczność osób g/Głuchych (zarówno w znaczeniu grupy osób z niepełnosprawnościami, jak i mniejszości językowo-kulturowej). Nadal jednak kino jest wspólnotowym doświadczeniem. Możemy obejrzeć film na Netfliksie, ale pójście do kina to jest coś zupełnie innego. Czujesz, że jesteś w tym doświadczeniu z innymi. Szczególnie w Kinie bez barier, gdzie zawiązała się społeczność, czego na początku nawet nie zaprojektowaliśmy. To się stało samo z siebie: kiedy już do nas ludzie trafiają, to bardzo często zostają.

Każdy i każda z nas, w tym osoby z niepełnosprawnościami, ma inne potrzeby. I na naszych codziennych pokazach, a także podczas Festiwalu kina bez barier i na Forum bez barier, staramy się znaleźć płaszczyznę kompromisu. Bo nigdy nie zrobimy w pełni dostępnego pokazu filmowego – nie ma czegoś takiego. Na przykład mamy PJM [Polski Język Migowy – przyp. J.K.], kolorowe napisy, audiodeskrypcję w słuchawkach, którą mogą słyszeć inni widzowie. Dla osób w spektrum autyzmu – które nie są uznawane za osoby z niepełnosprawnością, ale jednak również mają inne potrzeby – to może być nieznośne ze względu na zbyt dużo bodźców. Robimy więc osobno seanse przyjazne sensorycznie dla osób neuroróżnorodnych. Nie ma na nich napisów, nie ma tłumacza, jest polski dubbing, światło w sali jest tylko przygaszone, dźwięk jest przytłumiony, można chodzić, wokalizować. Kiedyś zastanawialiśmy się, czy audiodeskrypcję możemy włączyć przez głośniki. Dla osób niedosłyszących to by była kakofonia dźwięków.

Szukamy więc wspólnej płaszczyzny, w duchu uniwersalnego projektowania: co zrobić, żeby jak najwięcej osób mogło skorzystać z kultury na tych samych, równych prawach?

Wspomniałaś o grupach fokusowych, które kojarzą mi się ze słowem, jakie się pojawia w jednym z tytułów planowanych paneli w trakcie Forum bez barier: samorzecznictwo. To jest fascynujące słowo, którego nie znałam. Nie ma go na razie w popularnych słownikach języka polskiego, znalazłam je dopiero w słowniku Obserwatorium Językowego Uniwersytetu Warszawskiego, jako kalkę językową self-advocacy. W świecie anglojęzycznym jest to określenie dla ruchu, który wyszedł od wspierania osób z niepełnosprawnościami intelektualnymi i neuroróżnorodnych. Myślę, że można to pojęcie rozszerzyć na osoby z innymi niepełnosprawnościami – i tak się chyba już dzieje na gruncie polskim.

W moim rozumieniu samorzecznik, samorzeczniczka to osoby, które w swoim imieniu wypowiadają się o tym, jakie mają potrzeby i mówią o własnym doświadczeniu. Mogą to robić z pozycji eksperckiej, jednocześnie odwołując się do swoich przeżyć.

Dla nas w kontekście dyskusji o samorzecznictwie ważna jest reprezentacja w filmie czy serialach – żeby postaci z niepełnosprawnościami grały osoby z niepełnosprawnościami. W zeszłym roku już chcieliśmy podjąć ten temat, ale stwierdziliśmy, że jeszcze jest za wcześnie, że w Polsce nikt nie zrozumie. Teraz jesteśmy trochę na innym poziomie dzięki chociażby serialowi „Matki pingwinów”, w którym dzieci z niepełnosprawnościami zagrały na tych samych zasadach co inni aktorzy i aktorki dziecięce. Grały postaci, z którymi osoby z niepełnosprawnościami mogą się identyfikować.

To myślenie się zmienia, ale bardzo powoli. W niektórych produkcjach kładzie się duży nacisk na konsultacje – świetnym przykładem jest film „Światłoczuła”, opowiadający o niewidomej dziewczynie. Zagrała ją aktorka widząca, która przeszła szkolenie z osobami niewidomymi, bardzo dużo się dowiedziała o tym, jak wygląda świat osób niewidomych. Pamiętam, że przed premierą tego filmu zadzwoniła do mnie koleżanka, która pracuje w organizacji zajmującej się wsparciem osób niewidomych, mówiąc: „A jak ona niby zagra osobę niewidzącą od urodzenia? Przecież to się tak nie da!”. A jednak film jej się bardzo spodobał.

W Polsce jesteśmy zatem na tym etapie, kiedy dobrą praktyką jest właśnie to, że osoba widząca gra osobę niewidomą, tyle że odbywa konsultację. A my chcemy pójść krok dalej i pokazać, że w produkcjach filmowych i serialowych powinny też występować osoby z niepełnosprawnościami. Oczywiście to jest systemowa, totalna zmiana, również na poziomie szkolnictwa artystycznego. Na Zachodzie to już po prostu jest zupełnie coś innego: głuchy aktor odbiera Oscara, bo grał głuchą postać [Troy Kotsur zdobył tę nagrodę w 2022 roku za drugoplanową rolę w filmie „CODA” – przyp. J.K.]. U nas w ogóle jest to nie do pomyślenia. Jeśli gra osoba z niepełnosprawnością, to tylko jakąś poboczną rolę.

Dlatego zaprosiliśmy na Festiwal kina bez barier producentki „Matek pingwinów” oraz reżyserkę castingu, żeby opowiedziała o tym, jak pracowała z dziecięcymi aktorami i aktorkami przy tym filmie. Będzie też Anna Dzieduszycka, która grała w „Sukience” nominowanej do Oscara i która jako osoba niskiego wzrostu opowie, jakie ma doświadczenia aktorskie, co jest dla niej istotne. Będzie Helena Szczuka-Kalenský z Fundacji Avalon, która powie o pracy z producentami na planie filmowym przy konsultacjach dotyczących osób poruszających się na wózkach.

Mimo tego, że się zajmuję filmem od lat, to dla mnie, jako osoby słabosłyszącej, zawsze koszmarem było oglądanie polskich filmów. Kiedy chodziłam do kina na przykład na filmy Wojciecha Smarzowskiego, czasem połowy seansu nie byłam w stanie zrozumieć. Przed kilkoma laty na ten temat przetaczała się przez media dyskusja. Trudno jednak uznać, by miała ona wówczas jakiś większy odzew. Specjaliści mówią, że wprawdzie technologia pozwala wyrównać wszystkie postprodukcyjne niedoskonałości – problem dostępności zaczyna się jednak, poczynając od scenariusza filmowego, poprzez wybór lokacji filmowych, na kinach i nawykach widza skończywszy.

W przypadku polskich filmów wiele osób mówi, że czegoś nie rozumie, nie tylko osoby niedosłyszące. My dążymy do tego, żeby napisy były dodawane do wszystkich filmów. W ubiegłym roku na Forum bez barier usłyszałam od jednego z dystrybutorów, że nie umieszcza napisów w polskich filmach, bo ludzie nie chcą ich czytać i nie przychodzą na takie seanse.

Dlatego twierdzimy, że to musi być zmiana systemowa i legislacyjna. To nie może zależeć od czyjejś dobrej woli. I naprawdę każdy i każda z nas jest w stanie przyzwyczaić się do napisów, po dziesiątym filmie już nawet tego nie zauważy. Tak samo nie zauważy obecności tłumacza języka migowego.

Wydaje nam się – powiem to jako osoba w pewnej normie sprawności – że nie mamy żadnych potrzeb, że nas to nie dotyczy. A to kwestia nas wszystkich. Nie jest tak, że to nam się nigdy nie przydarzy – na przykład mój tata traci słuch i przestaje chodzić do kina. Wszyscy będziemy seniorami, seniorkami – a kiedy się starzejemy, również ciało się zużywa. Ale te wszystkie narzędzia są tak naprawdę przydatne nam na co dzień. Będę zadowolona, jeśli w polskich filmach będą napisy, bo też czasami czegoś nie dosłyszę. Nie przeszkadza mi, że ktoś obok słucha audiodeskrypcji, sama chętnie z niej czasem korzystam. A jednocześnie wiele tych rzeczy sprawia, że wszyscy możemy uczestniczyć w kulturze.

Teksty alternatywne, czyli opisy zdjęć w internecie, nie powstały dla osób niewidomych. Kiedyś internet tak źle działał, że opisy alternatywne służyły do tego, żebyśmy wiedzieli, jaki obrazek się nie załadował, co na nim jest. To zostało przejęte, znaleziono drugie zastosowanie: osobie niewidomej opisujemy, co znajduje się na obrazku. Sama tego doświadczyłam, bo ostatnio miałam słabe połączenie internetowe, coś się nie załadowało i nagle wyskoczył opis alternatywny. Skoro wielkie firmy technologiczne tak robią, to coś w tym jest.

Schodząc z poziomu ideowego: to się musi opłacać…

Mówi się nieustannie, że dostępność jest droga.

Dostępność jest droga, oczywiście, ale jesteśmy różnorodnym społeczeństwem i nie możemy wykluczać jednej czwartej z nas. Nie ma pełnych statystyk na temat osób z niepełnosprawnościami, ale na podstawie samych orzeczeń o niepełnosprawności można stwierdzić, że stanowią one duży procent społeczeństwa.