Brutalizm magiczny

Gdy 24 lutego zeszłego roku Rosja rozpoczęła militarne ataki na całym terytorium Ukrainy, toczący się wówczas już od ośmiu lat na wschodzie tego kraju, ignorowany przez świat konflikt wywołany przez chciwe, zbrodnicze imperium, znalazł się w centrum zainteresowania globalnej opinii publicznej. Efektem ubocznym tragedii milionów Ukrainek i Ukraińców, ostrzałów miast i obiektów infrastruktury, ofiar, masowych przemieszczeń wewnętrznych i bezprecedensowej skali migracji było wskrzeszenie zainteresowania ukraińską sztuką, kulturą i historią. Wbrew dotychczasowej polityce polskiej prawicy nie każde wspomnienie Ukrainy traktowane było już przez jej przedstawicielki i przedstawicieli jako okazja do podkreślania historycznych animozji i eksponowania tematów dzielących mieszkańców obu naszych państw – wreszcie kraj ten przestał być opatrywany przypisami o rzezi wołyńskiej. Pojawienie się twórczyń i twórców ze wschodu stworzyło szansę na wzbogacenie krajobrazu polskiej sztuki. W pierwszym roku realizowane przez nich projekty artystyczne przyjmowały głównie optykę warunkowaną przez bezpośrednie świadectwa: były relacją z ataku i kolejnych zdarzeń wojennych, przywoływały lęk, stratę, ucieczkę i traumę, którą nasilona agresja odcisnęła na świadomości i podświadomości, w umysłach i ciałach osób dotkniętych wojną. Najciekawszymi, a przy tym nasyconymi najmocniejszymi emocjami projektami teatralnymi pierwszego roku eskalacji agresji rosyjskiej były „Życie na wypadek wojny” w reżyserii Uli Kijak, „5.00 UA” Yulii Maslak i „Ćwiczenia z dyplomacji” Teatru Usta Usta Republika w reżyserii Wojciecha Wińskiego.

Instytucje i organizacje działające w obszarze kultury coraz częściej zapraszają do współpracy osoby pochodzące z Ukrainy, których perspektywa wzbogaca krajobraz realizowanej i prezentowanej w Polsce sztuki. Efektem takiej współpracy jest zrealizowanie w TR Warszawa spektaklu wykorzystującego twórczość ukraińskiej dramaturżki Leny Laguszonkowej. Dzisiaj mieszka ona w Bydgoszczy, ale jeden ze swoich opublikowanych niedawno w Polsce tekstów pisała jeszcze ukryta w kijowskim schronie.

„Mój sztandar zasikał kotek. Kroniki z Donbasu” to artystyczna prezentacja realiów oraz postaci mieszkanek i mieszkańców niewielkiej miejscowości leżącej na wschodzie Ukrainy na przestrzeni dwudziestu kilku lat. W hybrydycznej stylistyce spektaklu przeplatają się realistyczne portrety przedstawicielek i przedstawicieli różnych warstw społecznych tego mikroświata, obrazowanych w sposób przypominający europejski brutalizm przełomu XX i XXI wieku, ale równocześnie nawiązujące do – popularnego w Polsce już pod koniec lat 80. ubiegłego wieku – południowoamerykańskiego realizmu magicznego, charakterystycznego między innymi dla twórczości Gabriela Garcii Márqueza. Wyreżyserowane przez Aleksandrę Popławską przedstawienie tworzy wrażenie specyficznej, przyprószonej pyłem węglowym, zadymionej, podlanej wódką i nieufnością, pachnącej przejrzałymi owocami i soloną słoniną atmosfery bliźniaczych, wschodnich obwodów Ukrainy – donieckiego i ługańskiego – nad których znaczną częścią w roku 2014 przejęli kontrolę rosyjscy separatyści. Podobnie jak w „Mezopotamii” według prozy Serhija Żadana, wystawionej jesienią zeszłego roku w Teatrze Polskim w Poznaniu w reżyserii Wiktora Bagińskiego, w której stworzona została subiektywna wizja Charkowa, spektakl Popławskiej kreuje lokalną mitologię. Wspomnienia łączą się tu w fabularne opowieści tworzące przesyconą tragizmem mikroepopeję. Narracja niesie pewną naukę, a nawet niejednoznaczny morał, który na swoje potrzeby odczytać mogą widzowie, jednak historia nie jest w żaden sposób idealizowana – sentymenty ścierają się tu z resentymentami, a żal za utraconą krainą dzieciństwa zestawiony zostaje z traumatycznymi doświadczeniami, które w swoim czasie, dla wielu dorastających dzieci, mogły być traktowane jako zwyczajne elementy codzienności.

Laguszonkową mogły inspirować własne przeżycia i obserwacje. Dramatopisarka pochodzi ze Stanicy Ługańskiej, satelickiej miejscowości Ługańska, która leży zaledwie 10 kilometrów od granicy rosyjskiej. Tekst spektaklu Popławskiej stworzony został na podstawie trzech, zaadaptowanych przez reżyserkę, sztuk ukraińskiej autorki: „Pipidówa”, „Matka Gorkiego” i „Mój sztandar zasikał kotek”. Na scenie TR narrację prowadzi początkowo nastoletnia dziewczyna (Anita Szepelska), wyróżniająca się spośród innych olbrzymimi – ni to elfimi, ni to zwierzęcymi – uszami na gumce, które w kolejnych aktach znikną bez śladu i echa. Na razie jest jednak rok 2000, Lena uczy się w dziewiątej klasie, kocha („niebinarną”, jak deklaruje) kotkę Mruczkę i twierdzi z przekonaniem, że w tej „dziurze” albo „pipidówie” – jak nazwie potem rodzinną miejscowość – nic nie ma. Marzy, żeby wyjechać na studia do Moskwy. Perspektywa ukierunkowana na centralę postsowieckiego imperium nie może dziwić. Młode, powstałe w 1991 roku państwo ukraińskie od początku pozostawało pod wpływem Rosji. O ile jednak w stolicy i na zachodzie tożsamość społeczną kształtowała narodowa świadomość kulturowa, o tyle wschód pozostawał pod silnym wpływem lokalnych, powiązanych z Moskwą oligarchów. Opowieść Leny tworzona jest z punktu widzenia zbuntowanej nastolatki. Jednak rozbrzmiewająca równocześnie, basowa, charakterystyczna muzyka oraz tajemnicze postaci w niecodziennych strojach, wprowadzają sugestię tajemniczości, dwuznaczności i magii. Stylistyka rozpięta pomiędzy realizmem a fantastyką wydaje się nie tyle efektem przenikania się tych dwóch perspektyw w świecie przedstawionym, ile sposobem na ucieczkę bohaterki – i kilku innych postaci scenicznego dramatu – poza otaczającą ich rzeczywistość. Jednak takie spojrzenie obecne jest do końca spektaklu, przyczyniając się do baśniowej mistyfikacji wszystkich prezentowanych zdarzeń.

Opowieść Leny o jej rodzicach, babci, dziadku i innych członkach rodziny wzbogacana jest pojawianiem się tych postaci. Odtąd same dopowiadają co nieco o sobie – babcia Luba (Maria Maj) powtarza komunistyczne slogany o ataku stonki na uprawy rolne jako akcie amerykańskiej dywersji, dziadek Fiedia (Lech Łotocki) zachwala urynoterapię. Wprowadzone zostają postaci w maskach, a w muzyce tła pobrzmiewają szamańskie bębny i śpiewy. W kolejnych scenach w pierwszoosobowy monolog dziewczyny, przeważający w opublikowanej na łamach marcowego „Dialogu” sztuce „Mój sztandar zasikał kotek” (przekład Agnieszki Sowińskiej), wplecione zostają głosy innych postaci. Wkrótce dominującą formą tekstu staje się klasyczny dla dramatu dialog, a ciekawe, świetnie wykreowane przez aktorki i aktorów postaci zaczynają się prezentować w działaniu, bez narracyjnej ramy. Dziwaczna rodzinka Leny wprowadza koloryt ługańskiej różnorodności: prezentująca się nienagannie w każdych warunkach, wierna swojej perspektywie widzenia świata, pochodząca z Rosji matka (Agnieszka Żulewska) chce jedynie, by córka zamieszkała w okolicach Ługańska, wyszła za mąż i rodziła dzieci. Dziadek – weteran wielkiej wojny ojczyźnianej z bujną przeszłością – to uśmiechnięty, beztroski Żyd, co nie przeszkadza mu dowcipkować na temat antysemityzmu. Ojciec (Sebastian Pawlak) walczył w Wietnamie albo Afganistanie w szeregach Armii Czerwonej, jednak odkąd został postrzelony w głowę, „nie zachowuje się normalnie”, pełniąc funkcję domorosłego filozofa. Zdystansowana wobec rzeczywistości babka powtarza religijne i magiczne zabobony. Dorastająca w tym świecie Lena marzy o ucieczce. A także – o prawdziwej miłości. Sugeruje nawet, jak rozpoznać takie uczucie: „jak dziadek gonił babkę z siekierą, wszyscy mówili, że to jest miłość”. Różnorodność bohaterek i bohaterów, ich nieprzewidywalność, a także rozciągnięcie całości ukazywanych zdarzeń pomiędzy wnętrzami skromnych mieszkań, blokowiskami i postindustrialną pustką przestrzeni odzyskiwanej przez naturę, pozwala stworzyć spektakl bardzo atrakcyjny estetycznie.