Boję się twojego kraju

24 listopada zakończył się w Katowicach XXII Ogólnopolski Festiwal Sztuki Reżyserskiej „Interpretacje”. Decyzją trojga spośród pięciorga jurorów tegorocznym zdobywcą Lauru Konrada został Wojtek Rodak, reżyser przygotowanego w Narodowym Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie spektaklu „Dzieje grzechu”. Przedstawienie na podstawie powieści Stefana Żeromskiego inspirowane jest klasyczną prozą, a jego twórcy przyglądają się „[..] jej recepcji i szczególnej obecności w popkulturze, związanej ze społecznym kontekstem silnego autorytetu Kościoła katolickiego w Polsce”[1]. Dominika Bednarczyk argumentowała w uzasadnieniu werdyktu, że głosowała na Rodaka za „wyobraźnię, wrażliwość, poczucie humoru. Za umiejętność odnalezienia we współczesności […] refleksu w tekście napisanym ponad sto lat temu”. Wydaje się, że siła krakowskiego przedstawienia wiąże się z obecną sytuacją polityczną w Polsce, gdzie efektem wyborów parlamentarnych, które odbyły się przed rokiem, nie okazało się spodziewane rozwiązanie problemu wynikającego z prawnej sytuacji kobiet, ale rozczarowanie i niespełnione nadzieje. W tym kontekście spektakl – dotykający tematów władzy kształtującej zbiorową wyobraźnię oraz opresyjnego prawa – rezonuje z pozateatralną rzeczywistością.

Zwycięskie przedstawienie ciekawie koresponduje z prezentowanymi poza konkursem i zaraz po zakończeniu gali finałowej, „Underground Girls” Jakuba Skrzywanka. Inspiracją zrealizowanego w atmosferze skandalu politycznego w Teatrze Ilkhom w uzbeckim Taszkiencie spektaklu są wywiady z – przebywającymi między innymi w Uzbekistanie – uchodźczyniami z Afganistanu oraz reportaż Jenny Nordberg „Chłopczyce z Kabulu. Za kulisami buntu obyczajowego w Afganistanie”. Opowiada on o realiach życia w kraju, gdzie kobiety pozbawione są elementarnych praw i sprowadzone wyłącznie do funkcji reprodukcyjnej. Ukazuje zagrożenia wynikające z opresyjnego prawa oraz opisuje sposoby na zapewnienie względnego bezpieczeństwa kobietom i ich rodzinom. Taki cel realizuje praktyka zwana bacza pusz: w rodzinach, w których nie urodził się syn, wybiera się jedną z córek, by – do czasu osiągnięcia przez nią dojrzałości płciowej – wychowywać ją jak chłopca, zapewniając wszystkie przysługujące mężczyznom przywileje. W spektaklu Skrzywanka, którego scenariusz napisała Emily Reily, zwyczaj ten umieszczony został w szerszym kontekście sytuacji kobiet w patriarchalnym społeczeństwie afgańskim: ograniczania i wymazywania ich obecności w przestrzeni publicznej, ograbiania ich z osiągnięć i pozbawiania marzeń; przygotowywania wyłącznie do prokreacji oraz traktowania ich jak towaru na matrymonialnej giełdzie. W sekwencji przypominającej wybory miss przyszłe panny młode dokonują autoprezentacji – przy dźwiękach tradycyjnej pieśni ślubnej (muzyka: Marat Maksudi) zachwalają swoje cechy, takie jak uległość i cichość. W innej scenie niszczą wspomnienia z dawnego życia; z czasów, gdy restrykcje wobec kobiet nie były tak zaostrzone: zakazane teraz dyplomy, certyfikaty kursów językowych, dokumentację zagranicznych stypendiów czy świadectwa pracy aktywistycznej.

Wbrew temu, co sugerowały towarzyszące pokazowi w Katowicach informacje prasowe, przedstawienie nie jest próbą zrównania odmiennych sytuacji, w jakich znajdują się kobiety w Uzbekistanie i w Afganistanie – jak wynika z tegorocznego raportu Światowego Forum Ekonomicznego na temat równości płci na świecie, mimo złej sytuacji kobiet, Uzbekistan zajmuje relatywnie wysoką pozycję w podlegających badaniu kategoriach, takich jak równy dostęp do edukacji obu płci czy partycypacja polityczna kobiet, w części z nich wyprzedzając nawet niektóre państwa europejskie. Łamiący prawa człowieka Afganistan nie znalazł się w obejmującym 146 krajów raporcie[2]. Celem spektaklu nie jest jednak ani umniejszenie afgańskiego problemu, ani uniwersalizowanie czy relatywizowanie wielowymiarowej przemocy wobec kobiet, obecnej w różnych formach w wielu państwach świata. Używając nie tylko silnie oddziałujących na emocje opowieści, ale też sugestywnych i przemyślanych środków artystycznych mocujących prezentowane historie w solidnej teatralnej ramie, Skrzywanek oraz jego zespół formułują na scenie wstrząsające memento: stwierdzają, że „siła tworzy prawo” [3], które w ciągu jednej nocy może doprowadzić do zmiany znanego nam życia w piekło.

Reżyser eksploruje podjęty temat w charakterystycznej dla siebie poetyce, widocznej już w takich spektaklach jak „Śmierć Jana Pawła II”, „Spartakus. Miłość w czasach zarazy” czy „Zbrodnia i kara. Z powodu zbrodni Rosjan, których nie potrafimy zrozumieć”. Wychodzi od autentycznych wydarzeń i ich dokumentacji, by na scenie wykorzystać je do stworzenia narracji problematyzującej granicę pomiędzy prawdą a fikcją, która w teatrze pozostaje płynna. W „Underground Girls” metodę tę prezentuje w pierwszych minutach przedstawienia doktor F., inspirowana pojawiającą się w książce Nordberg postacią lekarki nazywanej doktor Fariba. F. wita publiczność i zapowiada, że zaprezentuje wyniki swoich badań dotyczących sposobów mających zagwarantować kobietom spełnienie ich obywatelskiego obowiązku, jakim jest urodzenie syna. Wyraża zaskoczenie, że poproszono ją o prezentację w teatrze, w którym wszystko jest fikcją. Szybko okazuje się jednak, że kategoria ta jest względna: problemy wskazywane przez bohaterki nie są bardziej fikcyjne niż zabobonna propaganda doktor F. Względne i zmienne są także inne pojawiające się w spektaklu kategorie, takie jak płeć, prawo czy bezpieczeństwo. Zmiany dotyczące wymowy prezentowanych zdarzeń i osób w odniesieniu do tych pojęć dokonują się w spektaklu Skrzywanka równie szybko, jak przechodzenie od komizmu do grozy i odwrotnie.