Agenci są w nas

Film przez wielu uznawany za klęskę i pomyłkę jest w istocie pierwszym i jedynym blockbusterem samoświadomym, co oznacza: skutecznie niszczącym piątą ścianę kina – tę, która oddziela widza nie od ekranu, ale od świadomości procesu produkcji kulturowej. Procesu, który ukrywa przed publicznością swoje prawdziwe intencje.

Czwarty „Matrix” nie jest filmem łatwym. Jego reżyserka w drastyczny sposób opuszcza utopijny wymiar poprzednich obrazów. A to właśnie dość przejrzysta i baśniowa utopijność, mityczna struktura (dawnej) trylogii czyniła z niej tak dobry popkulturowy produkt. Refleksję nad polityką, systemem społecznym i pragnieniem zniewolenia, które drzemie w samym człowieku, można było pominąć i zwinnie przeskoczyć do zachwytów nad efektami specjalnymi, ciekawym światem przedstawionym lub po prostu emocjonalnie kibicować Neo i jego szlachetnym poczynaniom. I z tego powodu atrakcyjna towarowość „Matrixa” zarazem znosiła jego przekaz polityczny. „Matrix Zmartwychwstania” to już zupełnie inna pigułka. To film gorzki – zbyt gorzki dla widza pragnącego niezobowiązującej rozrywki – ale również bezlitosny wobec siebie samego. Lana Wachowski rozlicza ludzi z naiwności oraz przemysł kulturowy z jego mrocznych intencji i poczynań. Ten film stanowi przykład buntu kolejnego i nowego – buntu w buncie, niczym w szkatułkowej konstrukcji „Rękopisu znalezionego w Saragossie” lub eksplodującym autotematyzmem „Wszystko na sprzedaż”.

Jean Baudrillard, którego dzieła inspirowały pierwszą odsłonę Matrixa, krytykował ten film za handel ideami emancypacyjnymi i za wciąganie widza w wymyśloną rzeczywistość. I chociaż Baudrillard nie przepadał za obrazem duetu Wachowski i – jakby konserwatywnie ignorując znaczenie artystycznych interwencji w kulturę masową – zarzucał mu „sprzedanie się”, to nowy film z tej serii stanowi dowód autentyczności pierwotnego dzieła. „Matrix” nigdy nie był projektem naprawdę komercyjnym, lecz autentycznym świadectwem wyobcowania, którym podzielili się z nami filmowi twórcy, wyposażeni w filozoficzną lekturę i dojrzewający do wiedzy o tym, jak skonstruowany jest panujący nad nami opresyjny kapitalizm. Nowe dzieło zrodzone z poziomu świadomości osaczenia awansowało na kolejny poziom: zyskało samowiedzę na temat własnego usytuowania. „Matrix Zmartwychwstania” jest więc zdecydowanie bliższy życzeniom Baudrillarda: dekonstruuje swoją symbolikę i kwestionuje komercyjność, a nawet zderza widza z teoriami na swój temat – w kinie usłyszymy zdanie, że Matrix jest symbolem wyzysku człowieka przez kapitalizm.

Trylogia „Matrixa” to przecież klasyczna historia ucisku ludu przez kapitał. Kapitał i klasy panujące zastąpiono tam maszynami, ale cała reszta pozostaje książkową, marksowską (wzbogaconą Baudrillardem i Althusserem) wizją egzystencji w świecie totalnej alienacji. Bycie baterią maszyn to w istocie bycie baterią w systemie wyzysku kapitalistycznego. Bycie nieświadomym życia w sztucznym świecie to bycie nieświadomym stosunków władzy, stosunków klasowych i prawdziwej natury relacji międzyludzkich (również zdewastowanych przez kapitał). Kolejne odsłony „Matrixa” były więc tak samo opowieścią, jak i zeznaniem żyjących w hiperkapitalistycznej rzeczywistości. Jeśli „Fight Club” usiłował naruszyć fundamenty kapitalizmu przez autodestrukcję, to „Matrix” wzbudzał nadzieję na głęboko pozytywną rewolucję. Był to przykład filozofii praktyki, która urzekła masy właśnie dlatego, że w sposób przystępny przedstawiła im wiedzę o nich samych, jednocześnie nie podając jej wprost i nie zmuszając do przejścia na niechciane i wypierane pozycje jawnie antysystemowe i rewolucyjne (pozycje rewolucyjne są zresztą wypierane i znacznie chętniej, bo bezpiecznie dla systemu, masowo absorbowane są tendencje autodestrukcyjne).

Szukający chwili zapomnienia człowiek z kubełkiem popcornu nawet jeśli nie skombinował, że „Matrix” opowiada o jego życiu, to po seansie wiedział już, że system, jego agenci, a nawet opinia publiczna najpewniej nie są miarodajnymi źródłami informacji; wiedział, że można być niewolnikiem w świecie, który sam przedstawia się jako demokratyczny sen i korona wszelkiej cywilizacji. Tą koroną postępu była zresztą symulacja amerykańskiego prosperity późnych lat 90., przed wojnami i kryzysami. W przyjęciu wizji, jaką proponował „Matrix”, pomagało też jego – krytykowane przez Baudrillarda – odrealnienie świata przedstawionego, jego kompletna fantazyjność-sprzedawalność. Czasami to właśnie baśń, a nie dokument, najskuteczniej zrywa łańcuchy i obnaża prawdę o naturze świata prawdziwego.

„Matrix” był niczym wielki demaskator świata masowego, świata kapitalistycznej utopii, który dla nieuświadomionych i wyobcowanych jest pułapką bez wyjaśnienia i bez wyjścia. Tym bardziej groźne wydawały się zapędy świata korporacyjnej produkcji, by koniecznie stworzyć sequel i sprzedawać ten film niczym kurczaki z KFC: miło, łatwo i przyjemnie, z zabawką w zestawie dla dziecka. Reżyserka, postawiona w takiej właśnie sytuacji, z nowego filmu stworzyła jednak autotematyczne zeznanie, rozkładając „Matrixy” na czynniki pierwsze i poddając je analizie w kontrze wobec świata orgiastycznej popkultury.

„Matrix Zmartwychwstania” opowiada o procesie kapitalistycznej produkcji kulturowej. Ukazuje pułapkę kapitalistycznego planowania (bo przemysł filmowy to centralne planowanie właścicieli kulturowych środków produkcji) sztuki. Widzimy nie artystów, lecz twórców korporacyjnych treści przykrawanych na miarę badań statystycznych na temat grup docelowych, słyszymy toksycznych coachów wzywających producentów do „oryginalności” i „świeżości”. Jesteśmy świadkami tego, jak upada treść i przekaz, złożone na ołtarzu zysków, w konsumpcyjnych młynach, które zmielą i zniweczą wszystko. W nowej odsłonie uniwersum, w świecie wyobcowanym, w którym żyją uwięzieni główni bohaterowie, Matrix jest po prostu grą komputerową, a zbawca Neo to uciskany przez kierownictwo firmy i kompletnie wypalony projektant. Jedyną manifestacją i aktem wolności bohatera była nieudana próba samobójcza – ale i w tym przypadku system skutecznie wmówił mu, że była ona elementem jego zmyślonego życia.

Rzeczywistość, w której rewolucję sprzedano, a antysystemowość zamieniono w bezpieczny dla systemu „temat”, to nasza rzeczywistość. Ubiegłoroczna część „Matrixa” ukazuje nowe piętro naszej alienacji: likwidację politycznego przesłania dzieł oryginalnie politycznych. Ucisk w „Matrixie Zmartwychwstaniach” ma zresztą zupełnie nowe oblicze: głównym złym jest tu już nie korporacyjny agent-policjant (nawet nowy Morfeusz dowodzi, że sami agenci są do odzyskania), lecz prosystemowy i pacyfikujący wszelkie wątpliwości co do natury świata psycholog, Analityk. Ten grany przez Neila Patricka Harrisa terapeuta to reżyser zniewolenia, pacyfikator społecznej wiedzy, który niszczy bohatera, gasząc w jego świadomości ostatnie przebłyski prawdy. Jest to bezpośredni zarzut i atak na współczesną, prosystemową psychologię, która nad wyraz często, zgodnie z patokapitalistycznymi doktrynami, wszelkich win i źródeł odkupienia nakazuje człowiekowi szukać w sobie samym oraz ukrywa przed jednostką (sprowadzoną do roli pacjenta-problemu) toksyczny charakter systemu, niszczycielstwo kapitalizmu stojącego za znaczną częścią problemów natury psychologicznej.

W zaktualizowanej wersji „Matrixa” zmienili się też sami agenci. W trylogii agenci wyglądali jak agenci i mieli ich osobowość. Byli głęboko widzialni. Lana Wachowski nie przejawia już takiego optymizmu: w „Matrixie Zmartwychwstaniach” agentami, czyli od teraz „botami”, stają się wszyscy, których system spontanicznie powołuje do walki w swojej obronie. Każdy uczestnik Matrixa jest żywą bronią, wręcz żywym mięsem systemu, gotowym zginąć w imię interesów swoich niewidzialnych panów. Najskuteczniejszym sposobem kryzysowego zarządzania populacją w nowej wersji Matrixa jest „tryb botów”. W trybie tym uwięzieni natychmiastowo linczują wyzwolonych. Ludzie są też jeszcze bardziej pognębieni, lecz głównie przez samych siebie. Karmieni emocjonalną sieczką działają tym wydajniej, im gorszy jest ich ucisk – mówi nam o tym sam Analityk, który odkrywa przed nami, że cierpiący ludzie są bardziej produktywni. Czyż nie jest to prawdą naszego świata i odpowiedzią na pytanie o sens samego wyzysku?

Dojrzały pesymizm reżyserki widoczny jest też w sposobie, w jaki przedstawiła ona świat po „wyzwoleniu”. Przez sześć dekad od czasu zwycięstwa ukazanego w zamknięciu trylogii część ludzkości żyła w prawdziwym świecie, lecz zamknęła się w sobie, porzuciła ideały emancypacji i rewolucji, zajęła się sobą; cała reszta jest zaś szczęśliwie zadowolona z uwięzienia w starym systemie. Dar wolności, dar emancypacji okazał się dla większości nieprzyswajalny, niechciany. Jest to koncepcja eskapistyczna, ale i brutalnie realistyczna. Wolność została odrzucona niczym przeszczepiony narząd, obcy i niechciany przez organizm. Tak samo współczesne społeczeństwo odrzuca zieloną i niekapitalistyczną alternatywę w hedonistycznej pogoni za korzyścią z kapitalistycznych koncesji, aż do ostatniej ryby, drzewa i kawałka węgla.

Para głównych bohaterów – Neo i Trinity – w nowej wersji systemu stała się więźniami zwykłego, przeciętnego życia. Bohaterów rewolucji zamieniono w całkowicie bezpiecznych dla systemu ludzi w średnim wieku, obarczonych pospolitymi obowiązkami, zniszczonych przykrymi doświadczeniami codzienności. Dzielą oni los większości ludzi pracy, których marzenia giną wraz z dojrzewaniem do życia w kapitalistycznej fabryce. „Matrix Zmartwychwstania” przedstawia koncepcję uwolnienia, ma ona jednak wybitnie „nieidealistyczny” charakter. Nie ma tu już buntowniczego Syjonu i mas społecznych czekających na wolność i zbawcę. Jest tylko para bohaterów i garstka przekonanych o tym, że lepszy świat jest możliwy i konieczny dla wszystkich, nawet niechętnych (!). W ostatniej przemowie zły Analityk powtarza argumenty Agenta Smitha i Projektanta, przekonując Neo i Trinity, że ludzie nie chcą wolności, niewola jest ich mrocznym pragnieniem, a on tylko je realizuje. Odpowiedzią bohaterów jest obojętność. Neo i Trinity urządzą lepszy, własny świat, nie patrząc na innych i bez czekania na „samowyzwolenie” większości, które zwyczajnie nie nadchodzi. Taki jest też morał filmu: prawdziwym zwycięstwem jest odnalezienie siebie, utrzymanie indywidualnie rewolucyjnej świadomości, samo przeżycie wyobcowania i przetrwanie. To wolność rewolucjonistów, których istnienie samo w sobie stanowi już klęskę dla systemu.