Prorokinie odchodzą

W pierwotnym zamyśle poniższy szkic miał się rozpocząć wyrażeniem podejrzliwości wobec stwierdzenia, jakoby debiutancka powieść Stanisława Syca stanowiła – jak czytamy na tylnej okładce – „Napisany wbrew modom queerowy psalm o zbuntowanym klasztorze”. Połączenie queeru i religijności od razu nasuwa bowiem skojarzenia z głośnym debiutem ostatnich lat – „Nie wszyscy pójdziemy do raju” Olgi Górskiej; dodanie do tego zestawu pieśni przywodzi na myśl jeszcze inny debiut: mniej głośne, ale realizujące podobne założenie „Misterium” Marcina Oskara Czarnika. O jakich modach i niszach zatem mowa, zastanawiałabym się, skoro przenikanie się religijności i seksualnej nieheteronormatywności to teren już przez debiutantów co najmniej rozpoznany, a queer – jak można się przekonać, obserwując ofertę kolejnych wydawnictw, wcześniej niewiele z queerową solidarnością mających wspólnego – znajduje się dzisiaj raczej w centrum niż na obrzeżach głównego nurtu literackich „mód”?

Te podejrzenia stanowiłyby punkt wyjścia do wyrażenia niepokoju – bo po lekturze „Suplementów siostry Flory” nie odnajduję potwierdzenia takiej, bardzo przecież atrakcyjnej i intrygującej, kategoryzacji. Nie odnajduję queerowości w książce ani na poziomie intrygi, ani na poziomie filozoficznych założeń – sposobu widzenia świata – ani na poziomie językowych eksperymentów. A przecież na wszystkich tych poziomach sporo się w powieści dzieje: mamy tu wszak do czynienia z historią zamkniętego kobiecego klasztoru, z wyrazistymi bohaterkami, z obecnością sił nadprzyrodzonych, z zabawą dzisiaj dla nas kuriozalnym, ale jakoś bliskim i swojskim językiem XVII-wiecznych manuskryptów, wyrażających transcendentalne przeżycia zakorzenione w kobiecym ciele – wszystko to stanowi niejednokrotnie już przecież sprawdzone, doskonałe warunki do przyglądania się sposobom, na jakie w warunkach izolacji od społeczeństwa i jego reguł zazębiają się duchowość i cielesność, mistyka i surowość codziennego bytowania, ekscesy i asceza, tworząc nieoczywiste – queerowo-kobiece – tożsamości, ekspresje i relacje.

W czasie powstawania tego tekstu ukazała się jednak recenzja Bartosza Żurawieckiego, w której autor dokonał już krytycznej rozbiórki chwytu wydawcy polegającego na przypisywaniu queerowości tekstowi, który queerowy – powtórzmy – nie jest. Nie zgodzę się jednak z recenzentem, który zarzuca powieści nadmierny estetyzm zasłaniający brak treści (innymi słowy, że książka jest „o niczym”). Zamiast pochylać się nad – skądinąd całkiem niepokojącą – mętną kwestią przypisywania tekstowi queerowości, zastanowię się zatem, o czym książka Syca (mimo wszystko) jest.

Na podstawowym poziomie książka jest zakorzenioną w lekturze źródeł z epoki historyczną opowieścią o kobiecym klasztorze: w bliżej nieokreślonej przeszłości, raczej nie wcześniej niż w XVII wieku, na ziemiach polskich działa klasztor karmelitanek, a w nim prym wiodą dwie znaczne osobowości, dwie święte: przeorysza Anna a Jesu i jej podwładna, podprzeorysza Flora. Pierwsza z nich jest pragmatyczką zafascynowaną zarządzaniem swoją instytucją, druga – skromną mistyczką regularnie doświadczającą rozmaitych świętych wizji. Flora spisuje te wizje w różnych formach, w tym powszechnie znanych i czytanych publicznie suplementów, porywających – przynajmniej na początku powieści – okoliczny lud, regularnie gromadzący się wokół klasztoru, żeby wysłuchać duchowych wskazówek świętej. Jak podaje wydawca (tym razem chyba możemy mu wierzyć), inspiracją autora do podjęcia wątku klasztoru karmelitanek były pisma Marianny Marchockiej, noszącej imię Teresy od Jezusa Morchockiej – XVII-wiecznej karmelitanki bosej, która zapisała się w historii jako pierwsza Polka i jednocześnie autorka autobiografii. Od razu zatem dodajmy, że „Suplementy…” nie są pokrzepiającą klasztorną herstorią: nie są opowieścią ani o funkcjonowaniu kobiecych klasztorów w dawnych czasach, ani o kobiecej solidarności, ani o ich ludowym pochodzeniu – chociaż wszystkie te wątki się w powieści pojawiają. „Suplementy…” są przede wszystkim opowieścią o rywalizacji – realizacji przez dwie bohaterki, przez każdą na swój sposób, ambicji świętości. Przeorysza Anna a Jesu ma bowiem zacięcie organizacyjne, zarządcze, a przy tym przejawia coraz wyraźniejszy faszystowski rys, czym zagraża klasztornemu status quo, opartemu na mistycznym autorytecie siostry Flory. „Suplementy…” można tym samym odczytać jako opowieść o dwóch modelach stosunku do autorytetu i kolektywności: pierwszym, indywidualistycznym, w rosnącym tempie zmierzającym ku faszyzmowi, i drugim, opartym na poczuciu odpowiedzialności za dzielenie się wiedzą – jakiekolwiek, ziemskie czy boskie, byłoby owej wiedzy źródło.

Temat kolektywności wyznacza zresztą w powieści drugie i kolejne dno, to zaś wiąże się ze strukturalnym zabiegiem, polegającym na oddaniu w narracji głosu kolektywnej instancji. Tą instancją jest świętych obcowanie, byt najbardziej chyba spopularyzowany w Polsce przez treść modlitwy – wyznania wiary. W powieści świętych obcowanie zostaje upersonifikowane, upodmiotowione i obdarzone mocą tworzenia historii. W pierwszej partii powieści czytamy na przykład:

Jako temu pątnikowi rzucić się przyszło w nieznane, tak nam przyszło do was mówić, bo mówić musimy, są my mówiącymi, patrząc jeno na to, co widać, co pod ręką mamy, nie wszystko wiemy, języków wiele cudzych chce mowie naszej zaszkodzić, […] o tym nasza opowieść, na której drogi dopiero my weszli i nie wiesz, i się nie dowiesz, czy kiedy z niej zejdziemy lub jej końca dojdziemy.

„My” są przewodnikami po klasztornej rzeczywistości, wskazującymi, na czym my, czytający, do których często zwracają się w drugiej osobie – „dusza słuchająca”, „ludzka dusza tułacza”, „dusza katusze czyśćcowe cierpiąca” – mamy skupić uwagę, ale też wskazującymi, co umyka i zostaje poza kadrem. Zabieg zaprzęgnięcia do narracji pierwszoosobowej podmiotu zbiorowego przywodzi na myśl niedawno wydaną u nas (tym razem jak najbardziej queerową) powieść amerykańskiej autorki Selby Wynn Schwartz „Po Safonie”. To snuta z pozycji quasi-greckiego chóru kobiet opowieść o transhistorycznym i transgeograficznym kontinuum kobiet żyjących z kobietami. W „Suplementach…” świętych obcowanie odgrywa, w moim odczuciu, bardzo podobną rolę – z fundamentalnym zastrzeżeniem: o ile u Schwartz kolektywne „my” służyło zaprojektowaniu bezpiecznej, stającej się pisarsko-czytelniczej queerowo-kobiecej wspólnoty, o tyle u Syca to typ narratorów niewiarygodnych, nieznośnie rozegzaltowanych, wiecznie wikłających się w wytworzone przez siebie sprzeczności, nieustannie przez siebie samych się podważających i wprost dystansujących czytelniczkę od wygłaszanych prawd. Przykładowo: z jednej strony stwierdza się, że „cnota to największa w siebie wątpić”, z drugiej – że „onegdaj tak było, że każdy w siebie nie wątpił, każdy wiedział, czym jest, kim jest, i jakoś się żyło, teraz zaś nikt nic nie wie”, teraz „sidła piekielne wszędy czyhają zastawione”. Z jednej strony snuje się rozważania o trosce, z drugiej jako jej przykład podaje się denuncjację; z jednej stwierdza się niepodważalny czas kiszenia kapusty, z drugiej z całą pewnością obiecuje sukces odstępstwa od normy – takim stwierdzeniom oczywistej nieprawdy często towarzyszą wykrzyknienia kompulsywnie opatrywane symbolem krzyżyka lub przypadkową liczbą wykrzykników. I tak dalej – przykłady paralogizmów i sofizmatów można by mnożyć, a efekt jest, oczywiście, komiczny. W humorze właśnie i w rozszczelnianiu przez niego idei religijnego autorytetu dostrzegam jedną z wartości „Suplementów…”.