Spektrum szczęścia i cierpienia

W spektaklu „Autobiografia na wszelki wypadek” (Teatr Łaźnia Nowa, 2020) Michał Buszewicz wspomina, jak jego dziewczyna zabrała go na wyjazd, gdzie praktykowano jogę. Dramatopisarz i reżyser opisał to doświadczenie w groteskowy sposób, mówiąc o nieprzystosowaniu swojego ciała do wykonania ćwiczeń – asanów – oraz o późniejszej próbie wprowadzenia jogi do codziennej rutyny. Na potrzeby tego tekstu wyobraźmy sobie, że osobą, która próbowała „zarazić” go jogą, była Anna Smolar, reżyserka spektaklu zrealizowanego w Narodowym Starym Teatrze w Krakowie. Co prawda „Joga” nie powstała na podstawie dramatu Buszewicza, lecz autobiograficznej powieści Emmanuela Carrère’a – jednak napisany przez reżyserkę scenariusz prowadzi widza tropem kolejnych odkryć i etapów życia francuskiego pisarza, ten zaś przypomina nieco bohatera „Autobiografii”. Jego postać została rozbita na dwóch aktorów, reprezentujących różne jaźnie-osobowości mężczyzny, który nie ma psychicznych predyspozycji do zachowania spokoju i równowagi, tak przydatnych w medytacji. Joga, która przez wiele lat była jego pasją, pozwalała mu na ukrywanie przed sobą samym destrukcyjnych tendencji własnej psychiki, a może nawet – była na nie lekarstwem.

Dramaturgia momentów

Smolar tworzy świat, w którym ból jest zjawiskiem powszechnym. Jego mieszkańcy cierpią z powodu śmierci ukochanego zwierzęcia albo wywierającego na nich presję krytycznego ojca, sytuacji migrantów czy aktów terrorystycznych. Jeśli znajdują się w kryzysie zdrowia psychicznego, jak główny bohater spektaklu – pisarz Emmanuel Carrère – siła przeżywanego przez nich bólu zwiększa się.

Reżyserka szuka sposobów, byśmy mogli wyobrazić sobie, jakimi drogami podążają myśli pisarza. Nie opowiada on swojej historii linearnie, a narracja dramatyczna podzielona jest pomiędzy Radosława Krzyżowskiego i Michała Majnicza, którzy grając w duecie, odzwierciedlają dwa aspekty osobowości protagonisty. Kolejne sceny tworzą swoisty patchwork, złożony z sytuacji, w których jedna albo druga z tych osobowości – bardziej emocjonalna (Majnicz) lub racjonalna (Krzyżowski) – próbuje dominować. Czasem wchodzą one w otwarty, wzajemny konflikt: afekty przejmują inicjatywę w scenach ukazujących namiętność relacji z kochanką (Małgorzata Zawadzka), a rozum decyduje o wyjeździe na grecką wyspę, gdzie bohater chce nieść pomoc uchodźcom. Serce i rozum kłócą się, kiedy dziennikarz (Łukasz Stawarczyk) wypytuje Carrère’a o szczegóły jego życia i warsztat pisarski. Konflikt jednak nie dzieli ich, a łączy – zdając sobie sprawę z kryzysu, jednomyślnie podejmują decyzję o hospitalizacji. Kiedy wraz z dziennikarzem jadą do szpitala skuterem, stukają się kaskami, jakby byli neuronami przekazującymi sobie wzajemnie nerwowe impulsy.

Opowiedzenie przedstawianych w spektaklu wydarzeń z życia Carrère’a mogłoby pozostawić wrażenie, że toczy się ono w zawrotnym tempie. Smolar przedstawia sceny przełomowe dla niego i jego pisarskiej tożsamości. Unika łączenia ich w spójną całość, pozostawiając widzom decyzję, jakie związki dostrzeżemy pomiędzy kolejnymi epizodami. Zostawia jednak pewne tropy, na przykład obsadzając aktorów w różnych rolach. Roman Gancarczyk gra zarówno ojca głównego bohatera, jak i wydawcę jego twórczości, który ma wobec niego określone oczekiwania. Zawadzka tworzy zarówno postać jego kochanki, jak i sfrustrowanej, pełnej żalu żony, która ma pretensje o upublicznienie tego, co prywatne. Jedna jest delikatna, otwarta, uważna i czuła; druga – zmęczona, zestresowana, rozżalona. Może bohater uciekał do tej pierwszej przed niewygodami życia z drugą? A może przemiana, którą przeszła z czasem kobieta, z którą się związał, sprawiła, że w jego świadomości jawi się jako dwie osoby?

W rozważaniach prowokowanych przez teatralne podwojenia ukrywa się pytanie związane z filozoficznym tematem przedstawienia – jak żyć z doświadczanym przez nas cierpieniem i bólem, których źródłem jest życie samo w sobie? W jaki sposób od nich uciekamy, jak próbujemy je unieważnić? Bez czego nie bylibyśmy zdolni stawić im czoła?

Przypowieść o cierpieniu

Według filozofii buddyjskiej, z której wywodzi się praktyka jogi, cała egzystencja jest dukkha, co oznacza „cierpienie”, „udrękę” i „ból” lub „niezaspokojenie”. Osiągnięcie oświecenia, prowadzącego do pełnego poznania siebie, wyznacza drogę ku wyzwoleniu z tego stanu. Wydaje się, że Carrère to poszukiwacz duchowej wolności, który nieustannie rozczarowany jest jednak tym, co przynosi mu życie. Inny stosunek do egzystencji przedstawiony został w otwierającej spektakl scenie terapii, w której uczestniczy para (Alicja Wojnowska i Łukasz Stawarczyk) po stracie ukochanego psa Zuli. Opowiadają historię swojej walki o życie pupila. Ogrom ich bólu równoważy przekonanie, że dwa lata, które spędzili z suczką, były warte ceny, jaką jest przeżywane przez nich cierpienie. Ich historia to świadectwo doświadczonego dobra i szczęścia. Co było jego źródłem, jaka była jego istota? Odpowiedzi znów zależą od widza.

Opowieści pary słuchają wszystkie postaci, które później pojawią się w głównym wątku przedstawienia skupionego wokół Carrère’a. Przez chwilę można odnieść wrażenie, że jesteśmy świadkami terapii grupowej. Myślę, że tę kategorię zastosować można do całego, nienachalnie terapeutycznego teatru Smolar. Każda z zebranych w symbolicznym kręgu osób opowiada swoją prywatną historię – niektóre ich elementy są istotne tylko dla wypowiadających się, odciągając uwagę słuchaczy od właściwego tematu. Pojawia się wrażenie nieprzystawalności wyrażanych emocji do próby ich wyrażenia poprzez opowieść.

Choć zachowania i odczucia Carrère’a można by wytłumaczyć jego stanem chorobowym, stanowiącym jeden z głównych wątków przedstawienia, byłby to obraz zakłamany. W innym, zrealizowanym w Starym Teatrze spektaklu Luk Perceval łączył we wzajemnej zależności tematy cierpienia i uzależnienia. Wyreżyserowane przez niego na podstawie sztuki Eugene’a O’Neilla przedstawienie „Pewnego długiego dnia” to wiwisekcja rodziny, która nie jest w stanie się porozumieć, ponieważ przerwaniu uległy sieci komunikacyjne. Smolar idzie jakby o krok dalej, uniwersalizując doświadczenie bólu, przeżywanego niezależnie od naszego statusu społecznego, duchowego i materialnego oraz od wiary, którą wyznajemy. Tworzy teatralne laboratorium komunikacji i praktyki budowania wspólnot.