GATUNKI TRANSKOBIECOŚCI: Cyberpunkówna na hormonach

Zagadnienia cyberpunka i transpłciowości mają, przynajmniej intuicyjnie rzecz biorąc, kilka punktów wspólnych. Jednym z podstawowych pytań stawianych przez cyberpunkowe opowieści (przynajmniej te traktujące ten gatunek poważnie, a nie tylko jako powabną, chromowaną estetykę) jest kwestia postaw wobec naturalnego ciała w epoce, w której technologia pozwala na coraz swobodniejsze tego ciała transformowanie. Pod niebem koloru telewizora ustawionego na martwy kanał formułują się pytania i o to, co zostaje z ludzkiej tożsamości – z ludzkiego gatunku – w momencie, w którym konstytutywne elementy: ciało, intelekt, pamięć, a być może nawet i dusza mogą być syntetycznie produkowane, przekształcane i urynkowione. W tym sensie transpłciowość, rozumiana jako technologicznie mediowany projekt „zmiany płci”, ma w sobie coś głęboko cyberpunkowego. Jej kulturowa artykulacja stanowi moment, w którym niegdyś stabilny grunt płci, seksualności i ciała usuwa nam się spod nóg.

Pojmowanie transpłciowości jako technologicznego wyzwania dla porządku płci można oceniać różnie. Paul B. Preciado, zainspirowany „Manifestem cyborgów” Donny Haraway, postrzegał tę koncepcję jako godną uwagi i celebracji. Jego niebywale popularny „Testo ćpun” jest w końcu niczym innym jak tylko peanem na cześć tak pojętej tranzycji; nieprzypadkowo jest to też książka wypełniona iście cyberpunkowymi obrazami stechnologizowanego świata, przez który Preciado przechodzi w swojej płciowej przeprawie:

To ogród zamieszkany przez nowe technoożywione gatunki: bobry, orły, byki, siwe konie, kolonie różowych flamingów i samochody. Auta sunące po tym jedynym w swoim rodzaju szarym dywanie są niczym cyberdrapieżniki, marzące o wyeliminowaniu wszelkiej konkurencji między ruchliwymi prehistorycznymi organizmami a nowymi ultraszybkimi agregatami człowieka i maszyny. W tym cyberraju w Vauvert człowiek-automobil jest złożonym organizmem zamieszkującym i konsumującym własny habitat, podobnie jak wszystkie pozostałe zwierzęta^[1].

Być może to jednak krajobraz zbyt utopijny; raczej cyberraj niż cyberpunk – ten ostatni jako gatunek jest blisko związany przecież z dystopijnymi wizjami technologicznego piekła, w które z wolna lub szybciej się staczamy. Rewersem wizji Preciado są liczne transfobiczne narracje, w których nasze trans życie to wynalezione w laboratoriach i propagowane przez koncerny farmaceutyczne oszustwo. Tak jak jednym z najbardziej powszechnych motywów cyberpunkowych narracji jest utrata człowieczeństwa wywołana zastąpieniem żywego ciała cybernetycznymi implantami, tak dla transfobicznych feministek dokładnie to samo zagrożenie reprezentuje „technologiczna konstrukcja” transpłciowych ciał. Świetnym przykładem jest tutaj chociażby Mary Daly, która w 1978 roku przedstawiała trans kobiety jako nieludzkie, technologiczne atrapy atakujące ostatnie bastiony kobiecego człowieczeństwa.

Ta szalona żądza władzy i obłęd transgresji jest cechą charakterystyczną nekrofilów, którzy wyczuwają w sobie brak duszy/ducha/zasady umiłowania życia. Dlatego próbują podbić i zniszczyć wszelkiego ducha, zastępując go zlepkami trupów. Ta nekrofilska inwazja przybiera różne formy. Transseksualizm jest jej przykładem […]. Transseksualizm jest przykładem męskiego, chirurgicznego spłodzenia zastępującego kobiecy świat substytutami.

Problem z tymi perspektywami nie leży jednak w tym, że jedna z nich jest trafna, a druga błędna. Bez względu na to, którą opowieść o transpłciowości jako cyberpunkowej transgresji się preferuje, obie – zarówno wizja Daly, jak i Preciado – opierają się na zestawie wspólnych i głęboko problematycznych założeń. W obu transpłciowość jest technologicznym procesem ściśle powiązanym z pojawieniem się konkretnych technik farmakologicznych i chirurgicznych, które przemieniły „zmianę płci” ze snu w namacalną możliwość. W obu transpłciowość jest rozumiana przede wszystkim jako rodzaj transgresji, przełamania pewnego naturalnego porządku, o którym zakładać można, że kiedyś był stabilny, ale teraz historia podmyła jego fundamenty. Wreszcie, obie wizje zostawiają bardzo niewiele przestrzeni na transpłciową codzienność – na życie, w którym osoba trans nie jest ani odważnym pionierem eksplorującym dotąd nieznane krainy upłciowienia, ani też tym bardziej monstrualnym żołdakiem w patriarchalnym korpusie ekspedycyjnym. Innymi słowy, są one po prostu przeestetyzowane. Futurystyczna czy dystopijna konwencja, w którą się wpisują, wymaga pozbawienia transpłciowości jej długiej historii. Zamiast tego czyni z niej „technologiczną błyskawicę” – czyli zjawisko niezwykłe, budzące naraz podziw i grozę.

Prowadzi to do wydrążenia transpłciowości z jej historycznej i społecznej treści – ich uwzględnianie znacząco utrudnia bowiem wykorzystanie osób i ciał trans jako alegorii technologicznego cudu albo koszmaru. To zresztą kolejne wcielenie często podkreślanej słabości cyberpunka jako konwencji – jedno z rutynowych oskarżeń wskazuje na przerost formy nad treścią. Cyberpunkowa estetyka – zalane deszczem i neonowym światłem ulice miast, latające samochody, uliczni samurajowie z cyberrękami i femme fatale w lateksowych kombinezonach – jawi się jako niesłychanie mocna i powabna; do tego stopnia, że czasami w jej intensywności gubi się przekaz. Taki cyberpunk traci swoje ostrze politycznej i społecznej krytyki, a staje się po prostu kolejnym kostiumem, w który można przebrać twardzieli i twardzielki kina lub gier akcji (jak w przypadku polskiej superprodukcji „Cyberpunk 2077”). Innymi słowy, cyberpunkowe fantazje na temat technologii, tożsamości i przechodniości płciowej zbyt często okazują się fantazjami na temat samej technologii, a nie namysłem nad tym, jakie upłciowione życie jest (nie)możliwe w jej cieniu. Za dużo w tym cyber, za mało punk. Ale da się też inaczej…

Powieść kryminalna „Bang Bang Bodhisattva” debiutantki Aubrey Wood ma na wskorś cyberpunkowy charakter. Akcja osadzona jest w fikcyjnym New Carson, technolibertariańskiej dystopii mieszającej wyżyny technologii z nieco tylko podkręconymi trendami, które znamy z rzeczywistości za oknem: policyjną przemocą, kapitalistyczną destrukcją środowiska, gig economy i wszechobecnością mediów społecznościowych. Główna bohaterka, trzydziestoletnia Kiera, desperacko próbuje utrzymać siebie i swoją polikułę w świecie, w którym nierówności klasowe – niczym w słynnym sformułowaniu z „Neuromancera” Williama Gibsona – stają się bliskie różnicy gatunkowej.

Kiera jest hakerką, chociaż zamiast włamywać się na serwery megakorporacji wykorzystuje swoje umiejętności głównie po to, by za drobne sumy obchodzić zabezpieczenia fabryczne iPodów przyszłości (albo japońskich cyber-toalet). Pod tym względem jej losy są odbiciem tego, w jaki sposób Wood przedstawia świat bliskiej przyszłości. Łączy w nim większość standardowych wyznaczników cyberpunka jako gatunku, ale konsekwentnie stara się pozbawić je przy tym ich przeestetyzowanej fajności. New Carson nie jest cool. Nawet w swoim dystopijnym wymiarze miasto bliższe jest gorzkiej satyrze na niedaleką przyszłość znajomych technologii niż niepokojącej fantazji na temat tego, co może z nami zrobić jej nieujarzmiony postęp. Policyjne psy-roboty wydają dźwięk „hau” między słowami komunikatu wzywającego do poddania się, niemożliwe do legalnego pominięcia reklamy czynią korzystanie z cyber-oczu piekłem, a kandydaci na prezydenta Stanów Zjednoczonych mizdrzą się do elektoratu białych, rasistowskich graczy komputerowych (czy wspomniałam już, że powieściowa rzeczywistość bywa podobna realnemu światu?).

Kiera jest również trans dziewczyną – cyberpunkowe dekoracje nie umieszczają jej płciowości w cudownej cyberprzyszłości. W jej życiu nie ma niczego egzotycznego – zamiast tego są raczej znajome ze współczesności doświadczenia skrajnie sprekaryzowanych transek ledwie utrzymujących się na powierzchni. Wood opisuje przyszłość, w której w przestrzeni transpłciowości nie zmieniło się zbyt wiele – poza faktem, że koncerny farmaceutyczne dostrzegły w osobach „dziwacznie upłciowionych” nowy potencjalny rynek, czego konsekwencją była skokowa podwyżka cen legalnych hormonów. Z tym problemem Kiera radzi sobie na sposób, który nie jest obcy współczesnym transkom – zamawiając estrogen za bitcoiny od podejrzanej sprzedawczyni z Oceanii.