Do zobaczenia pod ostatnim drzewem

O antologii „Ostatnie drzewo” najlepiej myśleć warstwowo: oddzielając warstwę wizualną od warstwy narracyjnej. Rysunkowo stoi ona bowiem na niezwykle wysokim poziomie, a duży format pozwala w pełni cieszyć się graficznymi walorami publikacji. Nieco inaczej jest z warstwą narracyjną. W zbiorze znajdziemy zarówno historie, które mocno zapadają w pamięć, jak i takie, obok których przechodzi się obojętnie.

„Ostatnie drzewo” to antologia powstała w szczytnym celu – cały dochód ze sprzedaży komiksu (oprócz kwoty potrzebnej na druk i wysyłkę, autorzy zrezygnowali z wynagrodzenia) powędrował do Pracowni na rzecz Wszystkich Istot, która, mówiąc najkrócej, zajmuje się ochroną dzikiej przyrody i popularyzowaniem ekologii. Do tego papier z odzysku, ekologiczna drukarnia i ekopaczki – czego chcieć więcej?

Sam projekt, jeszcze przed pojawieniem się wersji papierowej, okazał się absolutnym hitem. Pawłowi Kicmanowi – pomysłodawcy, redaktorowi prowadzącemu, a zarazem scenarzyście jednego spośród komiksów zamieszczonych w antologii – udało się zebrać na portalu Wspieram.to dwa razy większą sumę, niż zakładał. Nie jest to oczywiście koniec – publikacja trafiła już po zakończeniu zbiórki do regularnej sprzedaży, co z pewnością dodatkowo zwiększy ostateczną pulę zebranych pieniędzy.

Dlaczego o tym wszystkim piszę i dlaczego od tego zaczynam? Bo świetny pomysł, szczytny cel i ogromne poruszenie, które się wokół całej antologii pojawiło, mogą dla niektórych stanowić pewną barierę przed bardziej krytycznym spojrzeniem na poszczególne prace. A choć całościowo „Ostatnie drzewo” wypada co najmniej dobrze, to jednak – jak w niemal każdym zbiorze – znajdziemy tu prace mocniejsze i słabsze.

Antologia przedstawia 24 komiksy nawiązujące w bardziej lub mniej dosłowny sposób do tytułowego ostatniego drzewa, symbolu środowiskowego końca świata. Kilka z nich zapadło mi w pamięć w sposób szczególny. Było tak między innymi w przypadku komiksu „Animals Go” (scen. Tomasz Kontny, rys. Marta Falkowska), który otwiera antologię. To wybór zarówno świetny, jak i problematyczny. Komiks jest poruszający – kreska przywodząca na myśl historyjkę dla dzieci (Marta Falkowska jest zresztą autorką serii „Oto Tosia” skierowanej do najmłodszych czytelników), a także wybór dwójki dzieci na głównych protagonistów mocno kontrastują z brutalnością niektórych scen. Dziecięca radość, naiwność i bezmyślność podbijają przerażający wydźwięk elementów umieszczonych niejako w tle lub obok – pustynnego otoczenia pozbawionego zieleni (chyba że w obrębie luksusowego, zamkniętego ośrodka) czy braku dziko żyjących zwierząt (przy jednoczesnym utrzymywaniu przy życiu zwierząt hodowanych na mięso, które z racji rzadkości występowania stało się niezwykle drogim rarytasem).

Komiks ten jest niezwykle udany także dlatego, że mocno rezonuje z obawami dotyczącymi tego, jak w niedalekiej przyszłości możemy podchodzić (lub – już podchodzimy) do problemu kryzysu klimatycznego. Zamiast jakiegokolwiek działania – od zwykłej edukacji związanej z kryzysem środowiskowym przez protesty po konkretne działania – mamy tutaj do czynienia z rodziną denialistów, która woli wyprzeć problem i niczego nie zauważać, funkcjonując w danej rzeczywistości tak, jakby wszystko było w jak najlepszym porządku. Oczywiście wiązać to możemy z uprzywilejowaną pozycją jej członków w społeczeństwie – stać ich na odpoczynek w luksusowym ośrodku i jedzenie mięsa zwierząt, które są na granicy wyginięcia. Dlatego, gdy w finale historii dzieci napotykają żywą mysz, którą do tej pory widziały jedynie w telewizji, postanawiają ją złapać, „posiąść”, tak jak kolekcjonują kolejne gatunki w swojej grze „Animals Go”. Kiedy ostatecznie dziewczynka trafia w mysz kamieniem, jej brat kwituje to z poirytowaniem: „Jest do niczego. Zepsułaś ją.” W ich świecie nie ma bowiem śmierci, jest awaria, a zwierzęta pozostały jedynie jako loga producentów ubrań.

Jednocześnie, jak wspomniałam, wybór „Animals Go” na komiks otwierający jest problematyczny właśnie z powodu siły oddziaływania, jaki praca ze sobą niesie. Trudno nie porównywać kolejnych historii do tej pierwszej. Skoro zaczynamy od trzęsienia ziemi, dalej powinno być jeszcze lepiej – chociażby po to, aby pozwolić kolejnym komiksom odpowiednio wybrzmieć.

Na zagraniu mocnymi kontrastami opiera się także komiks Spella (Tomasza Grządzieli) „Staram się o tym nie myśleć”. Zamiast wizji potencjalnej i bardzo prawdopodobnej przyszłości oraz sięgnięcia po rzeczywistość odpowiadającą naszej Spell stworzył świat absurdalny, w którym wszystkie jego elementy – przedmioty, rośliny, planety, od źdźbła trawy, przez kredens w kuchni i samochód, aż po Słońce – są uosobione. Podobnie jak w dziecięcych rysunkach każdy element świata ma uśmiech, dwoje oczu i – czego możemy się domyślać – emocje, historię, marzenia. Wszystkie te obszary świata są podporządkowane człowiekowi – pająki za garść kukurydzy przędą ubrania, samochody wożą ludzi, ponieważ przegrały z nimi wojnę, a Słońce świeci tylko dlatego, że ma przystawiony do głowy pistolet (dosłownie). W całej tej groteskowej rzeczywistości, która jest przede wszystkim przerysowaniem naszego faktycznego świata, w którym także (prawie) wszystko podporządkowane jest człowiekowi, trudno nie zauważyć negatywnych konsekwencji ludzkiego oddziaływania. A jednak jednej z bohaterek się to udaje, bo „po prostu stara się o tym nie myśleć”. Konkluzja jest dość oczywista – podobnie jest z nami, kiedy nie widzimy lub nie chcemy widzieć krzywdzących konsekwencji naszych codziennych działań i praktyk – a biorąc pod uwagę złożoność rozmaitych zależności związanych z problemami środowiskowymi i permanentnego „wykorzystywania” natury, trudno być tutaj po prostu „niewinnym”. Mimo dość oczywistego przekazu, siła komiksu tkwi raczej w absurdalnej, przerysowanej rzeczywistości, w miękkiej, prostej kresce Spella, znowu przywodzącej na myśl kreskówki dla dzieci, a także w kolorach, które są niezwykle nasycone, różnorodne i podbijają dziecięcy, „bajkowy” klimat historii.

Trzecim komiksem, o którym chciałabym wspomnieć, jest „Śśśśśśśś” autorstwa Javvie. Porusza tematykę biodegradowalnych urn, idei sadzenia drzew z wykorzystaniem zwłok jako elementu kompostu. To jedna z dwóch historii w antologii, które opowiadają o (niemal) tym samym – o urnie i o reakcji rodziny na wolę umierającego. Tym, czym jednak „Śśśśśśśś” wygrywa z „Implantem” (scen. i rys. Henryk, kolory Tomasz Kaczkowski), jest przede wszystkim lżejsze, bardziej humorystyczne podejście do tematu. Javvie umiejętnie łączy i zachowuje proporcje między elementami stricte informacyjnymi (na temat projektu nietypowych nagrobków) z elementami komediowymi, które nie wydają się jednak nigdy przekraczać granicy dobrego smaku. Docenić trzeba także nasycone, kontrastujące kolory, które mocno ożywiają całość i dodają dynamiki dość statycznej w sumie historii.