Wychodząc od postulowanej przez Raula Hilberga dla opisu aktorów Zagłady triady sprawcy – ofiary – świadkowie (bystanders), proponuję wykorzystać jej aspekt sądowy (sprawcy – oskarżeni; ofiary – oskarżyciele; bystanders – świadkowie) do interpretacji trajektorii wytwarzania się tożsamości zbiorowych powojennych społeczeństw, zwłaszcza tych, które w rozmaity sposób świadkowały zagładzie Żydów. Metaforą i symptomem tych kolektywnych prób zmierzenia się z przeszłością byłyby w tej interpretacji wielkie powojenne procesy sądowe związane z Zagładą. W postępowaniach tych przeciw oskarżonym, zazwyczaj na ich rzecz zeznawali sąsiedzi i rodzina. Skoro więc modelowym polskim świadkiem Zagłady jest ktoś związany bliskimi więzami z pozwanym, często świadek fałszywy, kluczowa dla procesów zbiorowego mierzenia się z trudną przeszłością staje się figura świadka wyrodnego, który świadczy na rzecz prawdy przeciwko swojej wspólnocie. W drugiej części artykułu autorka poszukuje w polskiej kulturze wizualnej wizerunków takich świadków kalających własne gniazdo, a także konfrontuje tę figurę z własnymi doświadczeniami pracy przy projekcie historii mówionej związanym z polską pamięcią Zagłady.

Słowa kluczowe: świadek; bystander; Zagłada; proces Eichmanna; procesy norymberskie; procesy sierpniowe; Paweł Łoziński, Agnieszka Arnold, Claude Lanzmann