Skala alternatywy

Realizowany przez Instytut Sztuki Wyspa i Fundację Wyspa Progress Międzynarodowy Festiwal Sztuk Wizualnych „Alternativa” jest długofalowym projektem badawczym, kładącym nacisk na dystrybucję wiedzy i jej ciągłą rewizję.

Dawna Stocznia Gdańska kojarzona z przemysłem i historią z roku na rok coraz bardziej zmienia swój kształt. Pod wieloma względami modyfikuje się architekturę i jej przeznaczenie, transformacji ulega także samo myślenie o miejscu, jego dziejach, roli czy projektowanej przyszłości. Jak podkreślają dyrektor artystyczna festiwalu Aneta Szyłak oraz prezes fundacji Grzegorz Klaman: „Alternativa to antyfestiwal”. Biorąc pod uwagę problem tak zwanej festiwalizacji kultury i przedmiotowego jej traktowania, o którym pisała niedawno Aldona Machnowska-Góra („Animator Kultury” 1/2011, s. 4–6) wydarzenie zasługuje na bliższą obserwację. Dzięki przedsięwzięciu tereny postoczniowe mocno nacechowane politycznie i historycznie zyskują nowy kontekst działania. Cykl poniekąd nadaje przestrzeni inny status, by ta mogła nadal funkcjonować w tkance miejskiej. Efekty „Alternativy” pokrywają się z tym, co zakłada Instytut: reprezentację potrzeb szeroko rozumianego interesu publicznego w celu kreowania dzielnicy Młode Miasto. Organizatorzy nawiązują do tradycji politycznych Gdańska, ale również do tendencji w sztuce, które zrodziły się tu w latach 80. i odzewu artystów na polityczne zmiany.

„Alternativa” oprócz wydarzeń towarzyszących (performanse, warsztaty, wykłady, projekcje, działalność wydawnicza, audycje radiowe, dyskusje…) to przede wszystkim dwie wystawy: „Praca i wypoczynek” oraz „Estrangement”. Obie inspirowane są polityką, pracą i przeszłością. Już od wejścia na tereny Stoczni pojawia się napięcie między historycznym kontekstem przestrzeni a tym, co w niej eksponowane. Odbiorca nie jest w stanie uniknąć zderzenia z naturalnymi dla miejsca grupami robotników, rzędem ich rowerów przypiętych do płotu, żurawiami, zaniedbanymi łąkami i dawną architekturą o gasnącej urodzie. Podobne wrażenie wywołuje sama Hala 90B, w której mieści się pierwsza wymieniona wystawa. Ogromną przestrzeń zajmują głównie prace wideo z Izraela, Szwecji, Indii, Węgier i Polski. Pierwsza realizacja – „Módl się” Jadwigi Sawickiej to radosny i kolorowy łańcuch nawiązujący do stylistyki różańca i do religii jako tematu wymagającego przystępnej formy. Na piętrze szczególną uwagę zwraca estetycznie wysublimowana wideoinstalacja Grzegorza Klamana „RobotNikt” (2011). Artysta użył kilkunastu nadgryzionych zębem czasu szafek robotniczych, które niegdyś służyły pracownikom stoczni. Z wnętrza niektórych wyświetlane są wprost na podłogę projekcje wywiadów dotyczących pracy. Skompilowane w jedną całość wypowiedzi – czasem zabawne, czasem gorzkie – stanowią wyznanie o próbach łączenia sfery prywatnej i zatrudnienia. Niejednokrotnie są wspomnieniami, analizą rzeczywistości oraz zespołów przekonań na temat polityki czy życia codziennego. Klaman zatrzymuje tu ulotne sądy i fragmenty świata, który powoli, acz konsekwentnie zanika.

Dość wnikliwą i jednocześnie prostą pracą-komentarzem jest umieszczona niedaleko fotografia „Pracownicy Stoczni Gdańskiej patrzący na zaćmienie słońca” (1966) autorstwa Zbigniewa Kosycarza. Ten nieżyjący już legendarny fotoreporter uwiecznił przyjemną chwilę oderwania od obowiązków. Bohaterowie zdjęcia patrzą na element niewidoczny dla odbiorcy, skupiając uwagę na nich samych. Mimo ich jednolitych strojów roboczych, oglądamy uśmiechy, pojedyncze reakcje, a więc indywidualne jednostki, nie pracowników. Widz nie postrzega ich jako trybiki w machnie produkcyjnej, tylko ma do czynienia z rejestracją momentu subtelnie skradzionego wielkiemu systemowi. W statycznym kadrze „Sielanki” (2004) Julity Wójcik widać artystkę leżącą na trawie oświetloną światłem słonecznym. Industrialne tło fabryk przywodzi jednak na myśl coś niepokojącego, a wiejski klimat wypoczynku kontrastuje z potężnym przemysłowym światem.

Pozostając przy kontekście obszaru wystawy, warto wspomnieć o monumentalnej instalacji Mariusza Warasa „Transformer” (2011). Ten dowcipny obiekt stanowi przekształcający się ze statku handlowego robot, który umieszczono w Hali 90B. Proces jego przeobrażania zobaczyć można w dołączonym do obiektu wideo. Stoczniowymi kanałami płynie statek, który zmienia się w Transformera, biegnie po stoczni, wchodzi na dach budynku, wskakuje do galerii, po czym zasypia. Mamy tu wyraźne nawiązanie do transfiguracji, jaką przechodzi stocznia w stosunku do warunków rynkowych i zmiany ustroju. Transformer stał się „sztuką” i zasnął, ponieważ zasypia też jego fabryka.

Druga część „Alternativy” to wystawa „Estrangement” w Instytucie Sztuki Wyspa. Ekspozycja dotyczy problemów takich, jak różnice kulturowe, izolacja i odrzucenie. Jest wynikiem warsztatów prowadzonych w latach 2008–2011 w Kurdystanie przez Anetę Szyłak i Hiwę K. Istotny tutaj jest problem zderzania się nowych uwarunkowań polityczno- ekonomicznych kraju, który przyjął je w bardzo krótkim czasie. Zobaczymy tu między innymi film Hiwy K zarejestrowany podczas demonstracji w Niemczech. Twórca kurdyjskiego pochodzenia namówił uczestników demonstracji antyfaszystowskiej, by ogolili sobie głowy, przekonując ich jednocześnie o bezsensowności takich sposobów protestu.

Z kolei seria fotografii autorstwa Gailana Abdullaha Ismaila dotyka kwestii umiejscawiania pomników w przestrzeni miejskiej. Wraz z towarzyszami Ismail postanowił zasłonić własnymi ciałami wątpliwy estetycznie pomnik poety stojący w stolicy Kurdystanu. Do grupy sukcesywnie dołączali przypadkowi przechodnie. Dzięki temu rzeźba-monument na chwilę zniknęła z ulicy. Performans Ismaila to próba zwrócenia uwagi na brak porozumienia społeczeństwa z władzą.

„Praca i wypoczynek” oraz „Estrangement” inspirowane zmianami w kulturze stanowią bogaty zbiór doświadczeń, refleksji i prezentacji wiedzy wyrażonych w sztuce współczesnej. Odnajdziemy tu interakcję twórczości i polityki, z której powoli wyrasta platforma wymiany informacji oraz namysłu krytycznego wobec nowopowstającej struktury miejskiej. Imponująca skala „Alternativy”, nietypowe metody filtrowania tego, co zastane, poprzez działania artystyczne, rokują pozytywne przekształcenia wizerunkowe Gdańska.

„Praca i wypoczynek” / „Estrangement” – wystawy w ramach Międzynarodowego Festiwalu Sztuk Wizualnych „Alternativa”
Gdańsk, Instytut Sztuki Wyspa, Hala 90B (dawna Stocznia Gdańska)
29.05 – 30.09.2011