Odkrywanie zapomnianej muzyki

Muzyka, jaka się narodziła w Studiu Eksperymentalnego Polskiego Radia, przez długi czas nie była szerzej znana, a co za tym idzie – doceniana. Tyczy się to zwłaszcza najbardziej wartościowych dokonań – muzyki autonomicznej. Na szczęście ten stan rzeczy postanowiło zmienić polskie wydawnictwo Bôłt Records.

Studio Eksperymentalne Polskiego Radia zostało założone w 1957 roku i było czwartą tego rodzaju placówką w Europie. Tworzono w nim muzykę ilustracyjną, przede wszystkim na potrzeby radia, ale też dla filmu, telewizji i teatru. Szybko jednak równie ważna stała się twórczość autonomiczna, to znaczy pełnoprawne, samodzielne kompozycje. Historia Studia wymagałaby osobnego tekstu, ale zamiast przedstawiać ją tutaj, chciałbym odesłać czytelników do książeczek towarzyszących omawianym niżej płytom: „Plays PRES”, „PRES Revisited” i „Sentinel Hypothesis”. Kilka nazwisk powinno mimo wszystko tutaj paść: założycielem Studia był Józef Patkowski, a swoje utwory nagrywali w nim między innymi Krzysztof Penderecki, Włodzimierz Kotoński i Bogusław Schaeffer. W tym pomagali im Bohdan Mazurek i Eugeniusz Rudnik, których droga twórcza to zjawisko znamienne dla Studia. Zaczynali oni jako realizatorzy, inżynierowie dźwięku towarzyszący kompozytorom, wspierali ich w pracy ze skomplikowanym sprzętem. Często jednak ich wkład trudno odgraniczyć od idei zaproponowanych przez kompozytora, wielokrotnie ich pomysły inspirowały, a sam proces realizacji nie był tylko wykonywaniem wcześniejszych założeń, ale kreatywnym dialogiem.

Gratulacje należą się za profesjonalne, a zarazem przekrojowe i pomysłowe podejście. Już samo patrzenie na te płyty sprawia przyjemność, bo opakowania są zaprojektowane ze smakiem. Potem zaczynamy przeglądać wspomniane książeczki i odkrywamy pełne informacji i ciekawych spostrzeżeń teksty Bolesława Błasczyka, Michała Libery i Reinholda Friedla.

Pozostaje tylko słuchać – a jest czego, bo 3 wydawnictwa to łącznie 5 krążków. W dodatku każda z pozycji w katalogu pozwala poznać muzykę jakby pod innym kątem. Na „PRES Revisited” mamy składankę „klasyków” Studia, z „Psalmusem” Pendereckiego i „Antiphoną” Schaeffera na czele. Druga płyta w zestawie przynosi reinterpretacje tej muzyki (pamiętajmy – elektronicznej!) zagrane przez instrumentalistów. Jak inaczej, na świeżo, można posłuchać tych utworów, udowadniają między innymi Eddie Prevost, John Tilbury (dla mnie odkryciem jest jego wersja „Psalmusa” na fortepian) i Mikołaj Pałosz. Także na nowo odczytuje tę muzyke niemiecki zespół Zeitkratzer, znany choćby z rozpisania na instrumenty „Metal Machine Music” Lou Reeda oraz parodiowania „Pierrota Lunaire” Arnolda Schönberga. Lider zespołu Reinhold Friedl wybrał także mniej znanych kompozytorów, takich jak Elżbieta Sikora, Denis Eberhard czy Krzysztof Knittel. Choć Zeitkratzer gra na instrumentach, to jednak nie są to wykonania akustyczne. Dużą rolę w ich wersjach odgrywa nagłaśnianie niektórych dźwięków tak, że na przykład szmer nabiera siły podmuchu. Te reinterpretacje bardzo umiejętnie łączą w sobie zaskakujące elementy z bardziej typowymi brzmieniami (piękna trąbka w „Episodes” Mazurka!).

Wydawnictwom o charakterze składankowym towarzyszy monograficzny album Bohdana Mazurka. Znajdziemy tutaj kompozycje z lat 1967–1987, które pokazują rożne oblicza tego artysty: wrażliwego na codzienne wydarzenia, wyczulonego politycznie („Epitafium”, „Z notatnika”), ale także budującego swoją muzyką krainy dające wytchnienie od rzeczywistości („Sinfonia rustica”, „Pennsylvania Dream”). Co uderza we wszystkich jego utworach, to wielka dbałość o detal i organizację przestrzeni, wieloplanowość kompozycji. W pamięć zapadają mroczny, ale wyrazisty „Canti” oraz epizodyczny „List do przyjaciół”, który jednak broni się jako całość.

Studio Eksperymentalne Polskiego Radia, jak również muzyka tam powstała, powinny być takimi samymi faktami kulturowymi obecnymi w naszej świadomości, jak choćby polska szkoła plakatu czy polska szkoła filmowa. Szkoda, że musieliśmy tak długo czekać, aż ktoś na szerszą skalę zadba o prezentację dorobku Studia, ale teraz możemy się cieszyć, że zostało to zrobione tak dobrze i czekać na kolejne propozycje Bôłt Records w tej serii.

„Zeitkratzer Plays PRES”,
Różni wykonawcy „Pres Revisited. Józef Patkowski In Memoriam”,
Bohdan Mazurek „Sentinel Hypothesis”,
Bôłt Records 2010