Czy Bóg mieszka w maszynie?

Rafał Ilnicki, poznański badacz z zakresu filozofii i kulturoznawstwa, zajmuje się relacjami zachodzącymi między kulturą i techniką. W książce „Bóg cyborgów. Technika i transcendencja” stara się przeanalizować wzajemne relacje zachodzące między tytułowymi techniką oraz transcendencją. Ta ostatnia jest tutaj rozumiana w sposób bardzo szeroki, jako ludzka potrzeba duchowości, wyrażana w takich zjawiskach jak religia czy mistyka.

Książka Ilnickiego wpisuje się w szerszy kontekst dyskusji o tym, w jaki sposób gwałtowny rozwój technologii powoduje zmiany w naszym życiu. „Bóg cyborgów” ma formę monografii, jego autor stawia sobie za cel możliwie wyczerpujące przeanalizowanie tematu, co, moim zdaniem – pomimo stosunkowo niewielkiej objętości książki – zostało osiągnięte w sposób wyjątkowo udany. Poznański badacz formułuje problemy zwięźle i konsekwentnie. Kolejne pytania stawiane przez Ilnickiego ukazują nam, z jak wieloznacznym zagadnieniem mamy do czynienia i jak wiele niejasności się z nim wiąże.

Ogrom poruszanych kwestii może powodować zniechęcenie u niektórych czytelników ze względu na trudność w uchwyceniu głównego zarysu problemu. Jednak osobiście uważam tę wielość perspektyw za plus, ponieważ dzięki temu w sposób rzeczowy możemy się przyjrzeć prezentowanemu tematowi i zobaczyć, jak bardzo jest złożony. Poza tym musimy mieć nadal na uwadze, że mamy do czynienia z monografią.

„Bóg cyborgów” jest publikacją naukową, znajdziemy zatem w niej wiele terminów użytych w specyficznym znaczeniu. Dla tych czytelników, którzy nie czytają na co dzień tego rodzaju książek, lektura tekstu Ilnickiego może sprawiać pewien kłopot. „Bóg cyborgów” wymaga od nas intelektualnego wysiłku oraz wzmożonej refleksji. Warto potraktować to jako rodzaj wyzwania jakie stawia przed nami autor. Jeżeli zdecydujemy się na nie, możemy zyskać naprawdę wiele – świeże i interesujące spojrzenie na przemiany, które dotyczą każdego z nas.

Jednym z kluczowych pojęć przewijających się przez całą książkę, począwszy od tytułu, jest  cyborg. Wielu z nas, słysząc to słowo, wyobraża sobie futurystyczne postacie rodem z twórczości science fiction. Ich cechą charakterystyczną są różnego rodzaju implanty, które czynią z nich, niemal pod każdym względem, istoty przewyższające ludzi. Cyborgi bardzo często budzą w nas poczucie zagrożenia, a może bardziej poczucie niepewności. Wiąże się to z tym, że nie są one ani maszynami, ani organicznymi istotami, lecz hybrydami. To ostatnie pojęcie jest niezwykle istotne dla „Boga cyborgów”. Hybrydyzacja bowiem oznacza mieszanie, przenikanie się: maszyny i organizmu, techniki i religii, tworząc w ten sposób zupełnie nową jakość. Książka Ilnickiego jest przesiąknięta właśnie taką niejednolitością. W miejsce perspektywy czerni i bieli dostajemy wielość odcieni szarości, niejednorodnych mieszanin.

Cyborg, o którym pisze autor, to niekoniecznie przybysz z przyszłości, lecz każdy z nas – użytkownik współczesnych zdobyczy technologii. Aby stać się nim, nie potrzeba futurystycznych implantów lub cybernetycznego ciała obdarzającego nadludzkimi możliwościami. Wystarczy być wyposażonym w zaawansowane urządzenia techniczne w postaci smartfonów lub komputerów najnowszej generacji, podłączonych do rozbudowanej sieci telekomunikacji. Poprzez „wszczepianie” kolejnych cudów technologii przeistaczamy się, a nasze relacje ze światem ulegają głębokim przemianom.

Dużym plusem „Boga cyborgów” jest to, że przedstawione w nim rozważania nie ograniczają się do suchej teorii. Mamy tutaj do czynienia z barwnymi analizami przypadków, które dzieją się we współczesnej kulturze. Ilnicki przygląda się między innymi sposobom, za pomocą których technika może wspomagać duchowe praktyki jej użytkowników. Jednym z przykładów takiego wspierania, przedstawionym w książce, jest stosowanie tak zwanych digital drugs (cyfrowych narkotyków), czyli rodzaju muzyki służącej do wprowadzania w trans.

Poznański badacz stara się także zwrócić naszą uwagę na dokonujące się przenoszenie duchowych potrzeb w sferę technologii. Czy sieć internetowa może być przestrzenią mistycznych doświadczeń? Warto się nad tym zastanowić w czasach, kiedy za pomocą technicznych urządzeń przenosimy się do wirtualnej przestrzeni, dającej poczucie duchowej jedności jej użytkownikom, przypominających religijnych wyznawców zebranych pod sztandarem wspólnego boga.

Autor „Boga cyborgów” wskazuje, jak trudno jednoznacznie określić rolę oraz wpływ technicznego medium na czynności religijne na przykładzie mszy świętej transmitowanej za pomocą wirtualnego przekazu. W jaki sposób powinien zachowywać się wyznawca uczestniczący w nabożeństwie poprzez tego rodzaju medium i jak wpływa to na jego kontakt z bóstwem?

Czy we współczesnym świecie urządzenia techniczne mogą stać się obiektami kultu religijnego? W kontekście tego pytania w „Bogu cyborgów” zostaje przedstawiona sytuacja, kiedy wyczekujemy na pojawienie się najnowszej wersji interesującego nasz urządzenia. Ilnicki  sugeruje, że może to przypominać świąteczne oczekiwanie. Przykładem jest zbieranie się tłumów użytkowników przed centrami handlowymi w dniu wypuszczenia na rynek nowego modelu konsoli. Przypominają oni pielgrzymów gromadzących się u bram świątyń, gdzie zostanie im objawiona wielka tajemnica. Moment wejścia w posiadanie długo oczekiwanego urządzenia technicznego jest rodzajem duchowego doznania. Nowy gadżet staje się obiektem domowego kultu, religijnej adoracji.

Ilnicki poddaje analizie także współczesne marzenia o nieśmiertelności osiąganej za pomocą rozwijającej się techniki. Życie wieczne w takiej formie miałoby się wiązać z porzuceniem ciała jako źródła ograniczeń i transferem świadomości do przestrzeni wirtualnej. Przeistoczeni w formę cyfrowych danych, moglibyśmy przemierzać bezkres sieci, trwając w taki sposób w nieskończoność i pozostając pod ochroną maszyn. Czy możemy mówić w tym przypadku o nieśmiertelności? Maszyny, które miałyby dbać o naszą ochronę przed śmiercią, podlegają zużyciu, wymagają wymiany i napraw, nawet jeżeli na skutek rozwoju technologii będzie to perspektywa znacznie oddalona w czasie. Innym ograniczeniem są surowce niezbędne do konserwacji i podtrzymywania „systemów nieśmiertelności”. Autor zwraca uwagę na wielość problemów, które wiążą się z zagadnieniem wirtualnego życia wiecznego, a także ograniczeń, jakie ono ze sobą niesie.

W „Bogu cyborgów” Ilnicki przygląda się także dziełom z gatunku science fiction pod kątem badanego tematu. Na warsztat trafiają chociażby klasyk japońskiego cyberpunku, „Ghost in the Shell”, w którego kontekście rozważany jest problem „przenoszenia duszy do maszyny”, czy „Neon Genesis Evangelion” oraz „Matrix”. W książce można znaleźć wiele innych odniesień do gatunku science fiction i szeroko pojętej cyberkultury. Czytając „Boga cyborgów”, mamy okazję spojrzeć na znane tytuły z innej perspektywy.

Książka Rafała Ilnickiego jest rozległym przedsięwzięciem badawczym, mającym za cel przyjrzenie się zachodzącym we współczesnym świecie relacjom między techniką i sacrum. W sposób niezwykle wnikliwy autor przedstawia problemy związane z tematem. Stara się przywoływać przykłady zakotwiczone w wielu dziedzinach, dzięki czemu jego projekt nabiera charakteru wielowymiarowego. Treść książki może być trudna w odbiorze dla osób, które nie są przyzwyczajone do czytania naukowych publikacji. Bardzo często na jej kartach trafiamy na fachowe terminy, co może niektórych odstraszyć od lektury „Boga cyborgów”. Mimo że nie jest to dzieło łatwe w odbiorze, warto się z nim zapoznać. Stanowi ono ciekawą próbę podejścia do tematu cyberkultury i nie tylko. Dla wielu dodatkowym atutem będzie to, że książka została darmowo udostępniona w internecie. Link do jej pobrania znajduje się na stronie bloga autora, z którym również warto się zapoznać. Ze swojej strony gorąco polecam lekturę „Boga cyborgów” jako wnikliwe studium przemian kultury, dokonujących się poprzez rozwój techniki.

Blog Rafała Ilnickiego, link do książki: http://ilnicki.wordpress.com/2013/02/27/bog-cyborgow-technika-i-transcedencja-ksiazka-w-calosci-dostepna-online/

Rafał Ilnicki, „Bóg cyborgów. Technika i transcendencja”

Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Społecznych UAM

Poznań 2011