Zmarnowana szansa

Zbiorowa wystawa „Niepokój przychodzi o zmierzchu”, kuratorowana przez Magdalenę Komornicką, jest ostatnią dużą ekspozycją zaplanowaną podczas dyrektorskiej kadencji Hanny Wróblewskiej, ale zrealizowaną już po przejęciu instytucji przez Janusza Janowskiego. Podczas wernisażu niemiła obecność dyrektora chyba zgodnie została uznana za gorzką pigułkę, którą trzeba przełknąć. Nie ma bowiem wątpliwości, że to jedna z najważniejszych wystaw tego roku, a być może i najbliższych lat (przynajmniej: następnych lat w Zachęcie).

Wśród krytyczek i krytyków zapanowała jednak niezgoda. Jedni zauważają, że wystawa „pokoleniowa” nie spełniła swojej funkcji wystawy-manifestu pokoleniowego. Inni, że ekspozycja stała się okazją do obserwowania, jak prywatni kolekcjonerzy zyskują na wartości swoich kolekcji. Są również tacy, którzy wyrażają zachwyt nad bezkompromisowymi ciosami wymierzanymi w konserwatywnego dyrektora, przedstawiciela władzy, który zmuszony jest oglądać krytykę bliskiej mu opcji politycznej na płótnach wywieszonych na ścianach prowadzonej przez siebie instytucji. Do tej ostatniej grupy mi najdalej –  wystawowe manifesty uważam za mało sprawczą formę, niepasującą do czasów, w których sztuka poszukuje przede wszystkim przestrzeni do działania. Bo pojęcie „pokoleniowości”, przedstawione między wierszami kuratorskiej koncepcji, przestaje działać w momencie, w którym widz i odbiorczyni wychodzą poza mury Zachęty i oglądają jakąkolwiek inną zbiorową wystawę „młodej sztuki”. Zaś granie na nosie nowego dyrektora mało kogo obchodzi – sam Janowski sztukę pokazywaną na „Niepokój przychodzi o zmierzchu” uważa za „mało szkodliwą”, nie wiążąc z nią właściwie żadnej emocji. Wszelkie przewidywania wskazują zresztą, że jego kadencja będzie raczej krótka, a sam dyrektor nie ma „Bernatowiczowskiej” wizji instytucji, którą właśnie przejął. Po co więc wymierzać w niego ciosy? Nie jest to czasem zbyt łatwe?

W kontekście wystawy w Zachęcie przywołuje się inną ekspozycję –  pokazaną w 2015 roku w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie „Co widać. Polska sztuka dzisiaj”. W paraleli wyraża się przypuszczenie, że „Niepokój…” będzie dla krytyki w najbliższych latach stanowił tak samo istotny, nowy punkt odniesienia. Wystawa w MSN podejmowała próbę uporządkowania i skatalogowania pola sztuki – Sebastian Cichocki i Łukasz Ronduda wymieniali szereg kategorii, do których przypisywali artystki i artystów mających wtedy największą widoczność. Jednak ambicje Komornickiej są inne: zdają się ciążyć ku nakreśleniu krzywej zbiorowej energii i ekspresji pokolenia. Nie ma tu konieczności nazywania nowych nurtów.

Wspólne dla wszystkich artystek i artystów prezentowanych w Zachęcie są dwie rzeczy: metryka (urodzeni pomiędzy 1985 a 2000 rokiem) i odczuwanie tytułowej emocji. Mimo tych punktów wspólnych w oczy kłuje różnica między pozycjami zajmowanymi w polu sztuki przez eksponowanych artystów. W tym sensie wystawa jest ta dobrą okazją do przyjrzenia się zaktualizowanym – bo dotyczącym najmłodszego pokolenia na rynku – nierównościom w polu sztuki.

Wystawa w Zachęcie jest najbardziej spektakularna wśród „zbiorówek” z ambicjami katalogowania, ale w moim odczuciu ustępuje swojej poprzedniczce z BWA Wrocław. Kuratorka prezentowanej tam ekspozycji „Cała Polska”, Anna Mituś, odbyła podróż po Polsce, szukając przestrzeni pozainstytucjonalnych, poznając kolektywy i śledząc ich oddolne działania w miejscach, w których artystki i artyści tworzą i działają. Komornicka w rozmowie z Jakubem Majmurkiem przyznała, że przyjęła podobną strategię: oglądała, jeździła, poszukiwała, zebrała pięćset nazwisk artystek i artystów, zrobiła selekcję wedle wypracowanych przez siebie kryteriów. Rzecz w tym, że Mituś osadziła swoich artystów w konkretnych okolicznościach i kontekstach, w jakich tworzą, opowiedziała o ich motywacjach i ekonomicznych trudnościach, wizji sztuki i świata. Zapytała o to wszystko zresztą wprost, a odpowiedzi twórców i twórczyń umieściła w katalogu towarzyszącym wystawie. W Zachęcie z kolei prace funkcjonują w dziwnych konstelacjach estetycznego podobieństwa (jak powieszone obok siebie prace Karola Palczaka i Hanny Krzysztofik). Przyczyny niepokojów i sposoby ich wyrażania są tu diametralnie różne, a koncepcja kuratorska, w moim odczuciu, potwornie to zagadnienie spłaszcza, próbując udowodnić w gruncie rzeczy banalną, bo zbyt ogólną tezę, że sztuka młodego pokolenia opiera się na pracy ze strachem.

Komornicka zdecydowała się raczej na formułę prostej prezentacji prac niż zaangażowaną choreografię ekspozycji, która zaproponuje nowe, na przykład właśnie pokoleniowe odczytanie twórczości zaproszonych osób. Właściwie żadna z prac pokazywanych w Zachęcie nie została przygotowana specjalnie na wystawę (co ma pozytywny aspekt ekologiczny), w związku z tym jest dość jasne, że kuratorka pracowała raczej na estetykach, które mogła uprzednio rozplanować. Malarstwo w każdej sal koresponduje ze sobą poprzez estetyki, trochę przez tematykę, choć tej jest tak duży rozstrzał, że stworzenie osobnych uniwersów artystycznych wykraczałoby poza zaplanowane, infrastrukturalne możliwości Zachęty. W rezultacie ma się wrażenie, że za układem prac nie idzie myśl inna niż ta, że jest to „wystawa zbiorowa”, a zatem (w tym przypadku) okazja do zobaczenia w jednym miejscu twórczości wcześniej porozrzucanej po galeriach. To prezentacja, którą kiedyś nazywano salonem. Komornicka pośrednio się z tego tłumaczy, zastrzegając w opisie wystawy zastrzega, że jej celem nie jest mapowanie tendencji w sztuce – do pułapek, jakie skrywa ta postawa, powrócę na koniec tekstu.

„Niepokój…” to tematyczna dekadencja, polityczne zaangażowanie, trashowa estetyka. Mało (bardzo mało) fotografii (choć projekt fotograficzny Mileny Liebe może wynagradzać ilość jakością), stanowczo za mało rzeźby, zważywszy na to, ile powstaje jej na młodym rynku (choć na to stwierdzenie wpływa niewątpliwie mój osobisty pociąg do wspomnianego medium). Brak kilku artystek i artystów kłuje w oczy (gdzie jest jeden z tych twórców, który zdefiniował estetykę i odwagę współczesnego malarstwa, czyli Jan Możdżyński?) i nie mogę powstrzymać się, aby owego braku – uporczywe powtarzanie słowa zamierzone – nie odnotować (gdzie jest Dominika Kowynia, gdzie znakomita Emilia Kina?). W kontekście nieobecności zwróciłam też uwagę na lichą obecność na wystawie laureatek i laureatów Artystycznej Podróży Hestii – chyba najbardziej prestiżowej w polu sztuki nagrody dedykowanej młodym (w Zachęcie obecni są Veronika Hapchenko, Mateusz Sarzyński, Horacy Muszyński). Dziwi to nie z powodu (nieistniejącego przecież) kuratorskiego „obowiązku” odnotowywania tego, co nagradzane, ale dlatego, że APH faktycznie jest swego rodzaju wyznacznikiem trendów w młodej sztuce, a zatem doskonałym narzędziem do mapowania zjawiska. Odnotowuję to jednak na marginesie, mając świadomość, że temat wymagałby osobnego omówienia.