Zawsze będziesz obcy

W „Dzieciństwie wodza”, pełnometrażowym debiucie reżyserskim Brady’ego Corbeta, najlepszy jest tytuł. Pozwala osadzić we właściwym kontekście to, co widzimy. Sprawia, że nie przymykamy oka nawet na najdrobniejsze wybryki złotowłosego chłopca, które w innych okolicznościach uznalibyśmy za niewinne akty zaradności. Podbija też stawkę opowieści – z obrazków dojrzewania przypadkowego dzieciaka robi się film o człowieku, który kiedyś przemebluje przyszłość. A więc też poniekąd film o całym XX wieku. W „The Brutalist” tytuł pełni podobnie deklaratywną funkcję. Corbet w swoim najnowszym, najbardziej spełnionym (choć wciąż niedoskonałym) dziele odnosi się do architektonicznego stylu, który podbił świat niedługo po II wojnie światowej, by portretować Amerykę wznoszoną na fasadach powojennych traum. I tak jak wyznawcy brutalizmu za cel stawia sobie stworzenie monumentu zarazem surowego i majestatycznego.

„The Brutalist” zgrabnie określa poza tym głównego bohatera, fikcyjnego architekta László Tótha. Adrien Brody znów (po „Pianiście”) gra żydowskiego artystę z Europy Środkowo-Wschodniej, który walczy o przetrwanie, godność i zachowanie artystycznej tożsamości. Znów jest wychudzony, zdesperowany i godny współczucia. Tym razem nikt nie mierzy do niego z karabinu, wszyscy raczej szczerzą śnieżnobiałe ząbki, w końcu to miodem i mlekiem płynąca Ameryka. Ale drapieżnicy lubią promiennie się uśmiechać i kamuflować w gustownych garniturach. Powierzchowna uprzejmość bez zgrzytu łączy się z pielęgnowaną w sercu nienawiścią, nieustannie więc toczy się walka o zaznaczenie swej dominacji, w której Tóth musi sprawnie nawigować w labiryncie upokorzenia. Brody okazuje się w tej roli doskonały – perfekcyjnie odgrywa cierpienie swojego bohatera, ale też jego twardą determinację. Mimo że „The Brutalist” zaludnia całkiem sporo pamiętnych drugoplanowych postaci, to właśnie Brody dźwiga cały film na swoich barkach.

Zrealizowany w jednym ujęciu kilkuminutowy prolog (czy raczej uwertura, jak nazywa ją Corbet) symbolicznie ukazuje podróż ocalałego z wojennej zawieruchy Tótha z Węgier do amerykańskiej ziemi obiecanej. Najpierw jest ciemno i głośno, stężenie ludzi na metr kwadratowy przekracza wszystkie normy, kamera klei się do ciasno stłoczonych ciał – tak mógłby wyglądać „Syn Szawła”, gdyby kręcono go na szerokim ekranie i wzbogacono o ogłuszającą symfonię klawiszy, trąbek i saksofonów. Aż wreszcie powiew ożywczej bryzy: oczom bohatera i naszym ukazuje się symbol nadziei na lepszą przyszłość, witający podróżnych w nowym świecie – Statua Wolności. Tyle tylko, że Corbet i autor zdjęć Lol Crawley filmują posąg inaczej niż zwykle, wywracając charakterystyczną kobiecą postać do góry nogami. Wydźwięk tej wizualnej metafory jest jasny: w „Brutaliście” chodzi o dekonstrukcję amerykańskiego snu, opowiedzenie o układaniu sobie życia na nowo za oceanem nie jako o natychmiastowej historii sukcesu, ale też nie poprzez proste odwrócenie schematu. Scenariusz napisany wspólnie przez Corbeta i jego partnerkę Monę Fastvold obiera chyba najciekawszy i najbardziej wiarygodny kierunek – opowieści o ponownym zaczynaniu wszystkiego od początku z solidnym bagażem traumatycznych doświadczeń w jednej ręce i wyzerowanej karcie życiowych osiągnięć w drugiej; o rozpychaniu się łokciami tam, gdzie cię nie chcą, nie szanują i nie rozumieją, i gdzie błyskotki wodzą naiwnych marzycieli na pokuszenie, gwarantując jedynie fałszywą namiastkę szczęścia.

Chyba najbardziej podoba mi się w „The Brutalist” wpisany w film kontrast: choć jest w swym zamierzeniu monumentalną, rozpisaną na kilkadziesiąt lat narracją najeżoną wielkimi tematami, przed którą należałoby klękać na kolana, to – przynajmniej w pierwszej, wybitnie angażującej połowie seansu – historia Tótha zachowuje spójność i autentyczność dlatego, że jest historią w skali mikro; tkaną ze szczęśliwych splotów przypadków i nagłych erupcji pecha historią zwykłego człowieka. Następstwo zdarzeń jawi się tu jako skromne nawlekanie na nitkę przygodnych owocnych spotkań i nieprzewidzianych wypadków, a przebieg życia jednostki – podobnie jak w „Dzieciństwie wodza” i drugim filmie Corbeta, „Vox Lux” – jest wynikiem tego, do czego zmusił ją los. Bohater Brody’ego przechodzi drogę od pracy w sklepie meblarskim swojego kuzyna Attili (wyśmienity w niedługiej roli Alessandro Nivola), przez zmarnowaną szansę na zabłyśnięcie architektonicznym talentem i wycieńczającą robotę w kopalni węgla, do pracy nad projektem swojego życia pod skrzydłami magnata Harrisona Lee Van Burena (wściekle charyzmatyczny i niepokojąco dziwny Guy Pearce – wygląda jak Brad Pitt naśladujący po trosze Daniela Plainview z „Aż poleje się krew” i Charlesa Fostera Kane’a ze słynnego filmu Orsona Wellesa).

Pojawiającą się na początku odwróconą Statuę Wolności można też potraktować jako symbol buńczucznych aspiracji twórców: oto Corbet otwiera film, deklarując, że nie tylko postawi na głowie typowe narracje o amerykańskim śnie, ale i zaproponuje własne, alternatywne spojrzenie na kino, przekorne wobec obowiązujących mód. I faktycznie, „The Brutalist” ostentacyjnie odróżnia się od wszystkich innych nowości, jakie zobaczymy w kinach i na streamingu. Trwa trzy i pół godziny, z czego środkowe piętnaście minut to przymusowa przerwa. Jako pierwszy film od czasu „Dwóch oblicz zemsty” (1961) Marlona Brando został prawie w całości zrealizowany w technice VistaVision. Za Filadelfię i jej okolice robią tu węgierskie plenery, a budżet zamknął się ponoć w szokująco skromnych (jak na tak efektowne przedsięwzięcie) dziesięciu milionach dolarów. Rozmach opowieści i jej techniczna oprawa zdają się zgoła niedzisiejsze. Panoramiczne, ziarniste, skąpane w szarościach i brązach obrazy Lola Crawleya porażają swym pięknem i wielkością, nierzadko zderzając liche ludzkie sylwetki z potężnymi budowlami, nad którymi pieczę trzyma doskonale odnajdująca się w surowym stylu scenografka Judy Becker. Wzniosłym kadrom towarzyszą równie podniosłe kompozycje muzyczne Daniela Blumberga, chwilami zaskakujące swą różnorodnością i eksperymentalnością.

„The Brutalist” stara się przywodzić na myśl klasyki z lat 50., takie jak również zrealizowane w VistaVision „Północ, północny zachód” czy „Zawrót głowy” Alfreda Hitchcocka. Albo późniejsze, monstrualne, rozległe zarówno narracyjnie, jak i formalnie epopeje o emigranckim doświadczaniu Ameryki w typie „Dawno temu w Ameryce” Sergia Leone czy nawet „Ojca chrzestnego” Francisa Forda Coppoli. Prezentuje się też trochę tak, jakby Stanley Kubrick zabrał się za ekranizację „Źródła” Rand Ayn, obszernej powieści o wizjonerskim, modernistycznym architekcie walczącym z intelektualną elitą odrzucającą wszelkie innowacje. Bohater „The Brutalist” również nosi w sobie rys niezrozumianego geniusza, również występuje sam przeciw wszystkim – ten centralny dla opowieści indywidualizm stanowi kolejny wątek łączący wszystkie trzy dotychczasowe filmy Corbeta. Po koszmarnym pokazie twórczej pychy i indolencji, jakim był poprzedni projekt reżysera, „Vox Lux”, nie spodziewałem się dzieła godnego wizjonera, a takie dostałem. Co by nie mówić o „The Brutalist”, jest to film, który mierzy wysoko i całkiem wysoko sięga, nawet jeśli gorsza końcówka sprawia, że techniczna maestria pozostaje jego jedynym składnikiem, o który nie sposób się pokłócić.

Wielkie ambicje reżysera odpowiadają niezdrowym ambicjom jego bohaterów, w których Corbet zdaje się upatrywać sposobu na zagłuszanie braków i traum, ale też mocy dodającej życiowej energii. Kiedy już dostanie szansę na pokazanie swojego artystycznego „ja”, László nie spocznie, póki nie stworzy – nawet kosztem wynagrodzenia – własnego pomnika, dzieła, dzięki któremu na stałe znajdzie miejsce w panteonie wielkich artystów; dzieła w pełni odpowiadającego jego wrażliwości i przekonaniom. O swoją spuściznę chce też zadbać zleceniodawca projektu Van Buren, który jest w stanie wydać morze pieniędzy na powstający nowoczesny kompleks tylko po to, by wybudowane budynki uczyniły nieśmiertelnym jego nazwisko.