Work-life balance

(Od redakcji: tekst zawiera spoilery dotyczące fabuły pierwszego i drugiego sezonu opisywanego serialu).

„Rozdzielenie” to nie tylko mistrzowsko zrealizowany serial, ale przede wszystkim bezlitosna opowieść o życiu i pracy w dobie zaawansowanego kapitalizmu. Posługując się konwencją dystopii, twórcy biorą na warsztat flagowe slogany neoliberalizmu i, doprowadzając je do absurdalnego ekstremum, eksponują kryjącą się za nimi ideologię.

Korpopersony

U podłoża wszystkiego, jak często we współczesnych tekstach kultury bywa, leży żałoba. Mark S. (Adam Scott), główny bohater serialu stworzonego przez Dana Ericksona, decyduje się poddać procedurze rozdzielenia oferowanej przez swojego pracodawcę – przedsiębiorstwo Lumon Industries – po tragicznej śmierci żony. Chce choć częściowo uwolnić się od związanego z tym doświadczeniem cierpienia. Lumon przychodzi tu z wyjątkowo kuszącą ofertą: pracownicy „rozdzielonego piętra” firmy, której działalność owiana jest tajemnicą, za pomocą specjalnego implantu w mózgu dostępują rozszczepienia świadomości. Podczas jazdy windą transformują się w swoje korpopersony: od tej pory nie wiedzą, kim są w zewnętrznym świecie, i nie mają żadnych związanych z nim wspomnień. Mury budynku wyznaczają granice ich istnienia, tworząc odrębne uniwersum alterów – lumonowskich alter ego. Mark zyskuje więc niejako drugie, nieobjęte żałobą życie.

Już na tym poziomie „Rozdzielenie” można odczytywać jako alegorię pracy w zaawansowanym kapitalizmie. W końcu pewne warianty rozdzielenia stanowią fundament tego, co lansowane jest przez system jako właściwa i adaptacyjna strategia życiowa. Powinieneś być dojrzały emocjonalnie, a więc twój stan psychofizyczny nie powinien wpływać na wykonywaną pracę – wchodząc do firmy, zapomnij o prywatnych problemach lub euforiach, o codziennych troskach i o planach na „po pracy”. Ten mechanizm działa też w odwrotnym kierunku: nieważne, że w pracy wykonujesz robotyczne obowiązki, w których sens wątpisz; oddziel się od tego, a swoją osobowość realizuj po godzinach, jako hobby (najlepiej barwnie i z bogatą dokumentacją w mediach społecznościowych). Po co być jedną osobą, skoro możesz być dwiema i więcej?

Alter po godzinach

Z odsieczą temu schizofrenicznemu charakterowi ponowoczesnej pracy przychodzi idea work-life balance. Dzięki pieniądzom zarobionym w pracy, w której sens wątpisz, możesz realizować się po godzinach, latając na paralotni, uczęszczając na kurs ceramiki, trenując personalnie czy praktykując coraz bardziej egzotyczne podróże. Tylko że to, co współczesnemu mieszkańcowi Zachodu sprzedaje się jako równowagę – jak w swoich esejach o „społeczeństwie zmęczenia” wnikliwie pisze koreańsko-niemiecki filozof Byung-Chul Han – jest niczym innym, jak tylko kolejnym nałożonym na niego imperatywem. Samorealizacja staje się, obok pracy zawodowej, jeszcze jedną przestrzenią, w której jednostka musi wykazać jakieś osiągnięcia – stworzyć swojego atrakcyjnego altera. Na tym polega jej rzekoma wolność.

Badania psychologiczne pokazują jednak, że człowiek nie jest stworzony do funkcjonowania w takiej dwoistości i naturalnie dąży do integralności swojego „ja” we wszystkich dziedzinach życia. Narracja o tym, że schizofreniczną kulturę współczesnej pracy należy postrzegać jako luksus – będąca produktem neoliberalnej ideologii – może doprowadzić do wypalenia, depresji czy zaburzeń osobowości. Na szczęście i na to system ma antidotum: benefity w postaci darmowych sesji psychoterapeutycznych i pakietów wellness – oręż mający za zadanie utrzymać pracowników w psychicznym dobrostanie (czyli zdolności do sprawnego wykonywania obowiązków).

Karykatury takich firmowych zabiegów nie brakuje w „Rozdzieleniu”. Od sesji „terapeutycznych” z panną Casey, którym poddawani są bohaterowie w pierwszym sezonie, przez pokój socjalny (angielska nazwa break room oddaje dwuznaczność tej przestrzeni; break to zarówno przerwa, jak i łamanie – w tym przypadku psychiki), czyli pomieszczenie służące do celebracji (pożegnanie Irvinga), ale też do wymierzania kar i indoktrynacji, i satyrę owocowych czwartków w odsłonie pogrzebowej po zwolnieniu (czyli de facto unicestwieniu) jednego ze współpracowników Marka, Irvinga (John Turturro), po parodię wyjazdu integracyjnego – grę terenową w skutym lodem lesie śladami mocno niepokojącej mitologii założycielskiej braci Eagan. Lumon Industries, podobnie jak współczesne korporacje, dużo energii poświęca edukacji swoich rozdzielonych pracowników w duchu własnego etosu i budowaniu między nimi pseudorodzinnych więzi.

Praca wyobcowana

„Rozdzielenie” nawiązuje również do opisanej przez Davida Graebera idei bullshit jobs – bezsensownych prac, zorganizowanych tak, że w najlepszym przypadku ich cel pozostaje dla pracownika tajemnicą, w najgorszym zaś ich bezcelowość jest jawna. Dotyczy to nie tyle konkretnych zawodów czy klas, ile stanowisk sztucznie wytwarzanych przez globalne korporacje, niemających nic wspólnego z zaspokajaniem rzeczywistych potrzeb społecznych – jedynie z generowaniem przychodu dla tak zwanego jednego procenta i z permanentną akumulacją kapitału.

Pracownicy „rozdzielonego piętra” nie mają pojęcia, czemu i komu służy ich praca, i raczej nie zachęca się ich, by w to wnikali. W sterylnym open spejsie i sztucznym, białym świetle na monitorach ich komputerów przesuwają się tajemnicze rzędy cyfr, z których każda wywołuje określone emocje. Zadaniem Marka S. i kierowanego przez niego zespołu tak zwanych rafinerów jest grupowanie liczb w foldery. Pracownikom działu rafinacji nie ujawnia się jednak, co reprezentują te makrodane ani jak są one dalej wykorzystywane. Ten właśnie aspekt – celową alienację pracownika od produktów (owoców) jego pracy – Karol Marks zidentyfikował jako jedno z fundamentalnych założeń kapitalizmu i ery industrializacji. Robotnik wykonujący przez większą część swojego dnia jedną czynność, będącą jedynie ogniwem w całym łańcuchu czynności produkcyjnych, nigdy nie miał kontaktu z finalnym produktem swojej pracy. Dlatego industrializacja, zdaniem Marksa, wytwarzała bogactwo dla niewielu, a poczucie wyobcowania dla całej reszty.

„Rozdzielenie” na symptomatycznym poziomie można odczytać właśnie przez pryzmat teorii marksistowskiej: jako drogę klasy pracującej od alienacji (sezon pierwszy) do emancypacji (sezon drugi). „Alienacja robotnika we własnym produkcie” u Marksa oznacza nie tylko to, że praca robotnika staje się przedmiotem, jakimś zewnętrznym wobec niego istnieniem, ale także to, że „przedmiot, który praca wytwarza, jej produkt, przeciwstawia się jej jako jakaś obca istota, jako siła niezależna od wytwórcy”^[1]. Życie, jakie robotnik nadaje przedmiotowi – w przypadku „Rozdzielenia” tajemniczym rzędom cyfr, których znaczenie poznajemy dopiero w drugim sezonie – „staje się wobec niego samodzielną potęgą; przeciwstawia mu się wrogo i obco”^[2].

Pisząc o pracy w dobie kapitalizmu, Marks zestawiał ją z erą przedprzemysłową, twierdząc, że wówczas praca była dla jednostki źródłem samopoznania. Wytwarzając coś, przykładowo w swoim warsztacie rzemieślniczym, człowiek dowiadywał się czegoś o sobie – że jest w stanie wytworzyć daną rzecz, a w jej właściwościach odbijają się cechy jego osobowości. W kapitalizmie to, co wytwarza, nie jest jego, dlatego im więcej pracuje, tym bardziej traci poczucie własnej tożsamości. Praca, zdaniem Marksa, powinna być przedłużeniem jednostki – człowiek powinien widzieć siebie w rzeczach, które zrobił, i w ten sposób rozumieć siebie lepiej.

W tekście „Praca wyobcowana” opublikowanym w 1844 roku Marks zawarł właściwie dewizę „Rozdzielenia”: „Robotnik czuje się zatem sobą dopiero poza pracą, a w procesie pracy nie czuje się sobą. […] Praca zewnętrzna, praca, w której człowiek się alienuje, to składanie w ofierze siebie samego, umartwianie się”^[3]. Zdaniem autora „Kapitału” klasa pracująca musi rozwiązać ten paradoks i wejść na drogę emancypacji, aby uwolnić swoją pracę i odzyskać ją jako część swojej tożsamości – i właśnie na tę ścieżkę wchodzą alterzy w finale drugiego sezonu „Rozdzielenia”.