Wierny sobie, zdrajca płci

Warunkowana ideologicznie polaryzacja społeczna, której wizja od lat promowana jest przez politycznych graczy różnych opcji służąc partykularnym interesom ich stronnictw, dzisiaj okazuje się faktem. Wacław Panek, autor podręcznika do wiedzy o kulturze dla szkół ponadgimnazjalnych, podpierając się cytatami z „Gazety Warszawskiej”, tygodnika „W Sieci” i z wypowiedzi Jana Pawła II, wprost – na kartach adresowanej do uczniów publikacji – stwierdza: „trwa wojna kulturowa”. Promując prawicową perspektywę widzenia świata, pozwolił sobie nawet na jednoznaczne wskazanie źródła sugerowanych przez siebie wypaczeń, którym – zapewne jako uczestnik tej wojny – zdecydowanie się przeciwstawia:

Nihilizm próbuje zwalczyć kulturę wartości. Zaś walka z prawami biologii i prawem naturalnym – została nazwana „oznaką nowoczesności”. Czyżby Europa (bo na innych kontynentach tego nie zauważamy) chciała postawić świat na głowie?

(W. Panek, Wiedza o kulturze. Podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych, Wołomin 2019, s. 127)

Panek nie pisze wprawdzie, że skłonność polskiej prawicy do akceptowania patriarchalnej przemocy i manifestowana przez przedstawicieli tej opcji homofobia czy transfobia wiążą się z uznawaną przez niego wizją prawa naturalnego. Nie wspomina też, że argument dotyczący „naturalnego” biegu zdarzeń niejednokrotnie służy sprzeciwianiu się badaniom prenatalnym i przyczynia się do rozprzestrzeniania się infekcji, którym dzisiaj umiemy zapobiegać za pomocą szczepionek. Rozsądek, którego przebłyski skłaniają go być może do przemilczeń w tych obszarach, zawodzi jednak w innym. Temat płci kulturowej działa na osoby podzielające wyznawany przez niego światopogląd jak płachta na byka. Znakiem zaświadczającym o dążeniu Europy do „postawienia świata na głowie” ma być – dyskursywnie skonstruowana przez prawicę, rzekomo postmarksistowska i pokomunistyczna – „ideologia »gender«”. Złożenie to jest manipulacją, która deprecjonuje wskazane w nim pojęcie; sugeruje, że jest ono fantazją warunkowaną przez fałszywą świadomość i celowo poniża tych, którzy określają się przez jego pryzmat. Pierwotny efekt tej postprawdy to przyzwolenie na mowę nienawiści wobec osób nieheteronormatywnych i niebinarnych; kolejny – nieodległy, o czym boleśnie możemy przekonać się na każdym kroku – to przejawy dyskryminacji, agresja i przemoc fizyczna kierowana przeciwko nim. Skuteczność retoryki nienawiści motywowanej przez tożsamość płciową i orientację seksualną, której nie unikają nawet najważniejsi polscy politycy, nie jest uwzględniana w policyjnych statystykach. Opisują ją za to badania prowadzone przez organizacje pozarządowe. Odnotowują one rosnące poczucie zagrożenia osób LGBTQ+ a także związek wzrostu liczby samobójstw wśród nieletnich z aktami nietolerancji wobec mniejszości seksualnych i płciowych (zależności tej dotyka spektakl „Spartakus” w reżyserii Jakuba Skrzywanka zrealizowany w Teatrze Współczesnym w Szczecinie).

Podejmowane zgodnie z politycznym zamówieniem działania i wypowiedzi, których celem jest piętnowanie osób nieodpowiadających prawicowej wizji porządku, skutecznie przyczyniły się do podziału mieszkańców i mieszkanek kraju, a równocześnie skonsolidowały polską prawicę i Kościoł. W obliczu – wykorzystywanej przez polityków, media, duchownych, a nawet najwyższych hierarchów katolickich – retoryki opartej na kłamstwach, pomówieniach i niechęci artyści, którzy nie odżegnują się od odpowiedzialności społecznej, zabierają głos w imieniu osób dehumanizowanych oraz pozbawianych szacunku i praw. Zdarza się, że realizowana przez nich twórczość staje się narzędziem sprzeciwu wobec poglądów, które w czerwcu 2020 roku, podczas trwającej wówczas kampanii prezydenckiej, w skrajnie nieodpowiedzialnym stwierdzeniu dotyczącym osób LGBT, wyraził Andrzej Duda: „Próbuje się nam proszę państwa wmówić, że to ludzie. A to jest po prostu ideologia”. Jedną z możliwych reakcji artystów na te słowa prezydenta jest nieuleganie presji autocenzurowania własnej twórczości, w której pojawiają się obiektywnie kreowane postaci homoseksualne, niebinarne czy transpłciowe (a także inne, reprezentowane przez znak +) – obecne w niej nie ze względu na swoją orientację czy tożsamość, co może bezwiednie przyczyniać się do pogłębiania istniejących rozdźwięków i podziałów przez egzotyzację i stereotypizację, a jako pełnoprawne bohaterki i bohaterowie prezentowanych opowieści.

Twórcy i twórczynie filmów, seriali, literatury, a nawet muzyki czy sztuk wizualnych mogą uświadamiać opinii publicznej, jak powszechna jest obecność osób fałszywie określanych mianem „ideologii” w społeczeństwie polskim, normalizując tak jego wewnętrzną różnorodność. Na tle innych środków artystycznej komunikacji rola teatru wydaje się w tym zakresie szczególna – o ile bowiem i on stwarza potencjalne przestrzenie równości pomiędzy osobami o różnej identyfikacji seksualnej i płciowej, posiada specyficzny potencjał, pozwalający mu funkcjonować jako agora dla różnorodnych manifestów i ideowych manifestacji. Środowisko teatralne zaś – co bezwiednie potwierdza format twórczyń i twórców odznaczonych z okazji Międzynarodowego Dnia Teatru przez ministra Glińskiego Medalami „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, których lista niemal wyczerpała spójne światopoglądowo grono sprzyjające prawicy – nie godzi się na antyoświeceniową, narodowo-katolicką, homofobiczną narrację. Niezgoda na dyskryminację, marginalizację czy podporządkowywanie jednych grup przez inne, a także sprzeciw wobec pozbawiania pewnych osób praw i możliwości mówienia własnym głosem w swoim imieniu najwyraźniej – spośród wszystkich twórczyń i twórców teatru polskiego – wybrzmiewa w praktyce artystycznej dramaturżki Jolanty Janiczak i reżysera Wiktora Rubina. Duet ten wielokrotnie inicjował dyskusje podważające prawomocną wersję narracji historycznej, co pozwalało na jej rozszczelnienie i uwieloznacznienie („Caryca Katarzyna”, „Hrabina Batory”, „Joanna Szalona; Królowa”). Wskazując przekłamania utrwalone w zastanych zwyczajach, podejmował temat praw kobiet („I tak nikt mi nie uwierzy”, „Żony stanu, dziwki rewolucji, a może i uczone białogłowy”), upominał się o osoby nieheteronormatywne („O mężnym Pietrku i sierotce Marysi”), borykające się z kryzysem ekonomicznym („Detroit. Historia ręki”) czy kryzysem bezdomności („Obywatelka Kane”) oraz podlegające hierarchicznej dominacji („Mrowisko: z życia dobrej służącej”). W teatrze Janiczak i Rubina postaci i zdarzenia historyczne stanowią punkt wyjścia, który w swojej pracy artyści ci niezwykle sprawnie łączą ze współczesnością w synchronicznym „teraz”, ukazując uniwersalne mechanizmy rozproszonej, często niejawnej władzy. Ich najnowszy spektakl opowiada dramatyczną historię transpłciowego mężczyzny, której fabułę napisało życie.

Zrealizowany w Teatrze Nowym w Łodzi „Dobrze ułożony młodzieniec” inspirowany jest losem realnej postaci – mieszkającego w tym mieście przed wiekiem Eugeniusza Steinbarta, urodzonego jako Eugenia. W roku 1934 prasa pisała o nim po raz pierwszy, sugerując, że jest kobietą w męskim przebraniu, która podjęła próbę samobójczą skacząc z okna kamienicy przy ulicy Nawrot 64. Steinbart przeżył upadek, a kolejna, znacznie obszerniejsza fala informacji na jego temat pojawiła się w mediach na początku 1939 roku, kiedy został skazany na osiem miesięcy pozbawienia wolności za przywłaszczenie cudzej tożsamości oraz bezprawną zmianę stanu cywilnego poślubionej przez siebie Elżbiety Zaleśnej. Mieszkanki i mieszkańcy Łodzi z wypiekami na twarzach interesowali się nienormatywnym małżeństwem, którego „sława” obiegła cały kraj. Powstających przy okazji procesu i wyroku sądowego, pisanych w sensacyjnym tonie artykułów, które celowo potęgowały wrażenie obyczajowego skandalu, nie można traktować dzisiaj jako obiektywnego źródła informacji. Spektakl Janiczak i Rubina jest hipotetyczną rekonstrukcją zdarzeń, sytuacji i relacji pomiędzy poszczególnymi postaciami historycznego dramatu, tworzoną z perspektywy współczesności i wykorzystującej obiektywną wiedzę na temat osób transpłciowych. Zastosowanie charakterystycznej dla twórców „Sprawy Gorgonowej” formuły dochodzenia, pozwala im na krytyczne wykorzystanie informacji publikowanych na łamach „Dziennika Łódzkiego” czy „Ilustrowanej Republiki”, a także odniesienie się do danych urzędowych i realiów historycznych. Na tym szkielecie rozciągnięta zostaje, alternatywna wobec utrwalonej narracji, opowieść o losach Eugeniusza, jego żony i córki. Osadzona w latach trzydziestych ubiegłego wieku historia daje szansę na zobrazowanie powszechnego – również w czasach współczesnych – niezrozumienia, nieakceptacji i odrzucenia doświadczanego przez osoby, których płeć biologiczna nie zgadza się z płcią psychiczną. Mam wrażenie, że wszystkie przedstawione sytuacje, zachowania i reakcje (ukazujące szykany, ale też zrozumienie i miłość), choć ujęte w historyczny kostium i historyczną ramę, mogłyby wydarzyć się także dzisiaj. Tyleż ciekawym, co niepokojącym może wydać się fakt, że Steinbart, prześladowany za rządów sanacji i w czasie komunizmu, względny spokój osiągnął jedynie podczas okupacji. Czy jego przyjaźń ze stacjonującym w Łodzi niemieckim żołnierzem jest dwuznaczną sugestią przyszłego „lewackiego” nachylenia Europy, czy raczej kolejnym sygnałem przeciwko jednoznacznemu postrzeganiu form, etykiet, symboli i mundurów?