Więcej znaczy więcej

Socmodernizm kojarzy się z szarymi sześcianami i surową prostotą. Z kuponami odcinanymi od zachodniego modernizmu i siermiężną estetyką PRL-u. W powszechnym pojęciu raczej nie funkcjonuje jako rezerwuar awangardowych koncepcji czy futurystycznych wizji. Wystawa w Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie pokazuje szerszemu gronu odbiorców i odbiorczyń, że architektura dawnego bloku wschodniego to właśnie zapomniane utopie oraz wizjonerskie myślenie. To nowoczesność podlana sosem socjalistycznej ideologii i lokalnego folkloru. Okazuje się nie tylko, że socmodernizm to coś więcej niż mieszkalne bloki, ale że nawet one mogą być interesujące.

Architektura ma to do siebie, że z czasem staje się przezroczysta. Jej wyjątkowość obrasta miejską tkanką, a oko się do niej przyzwyczaja. Wieża telewizyjna na praskim Žižkov, schronisko na Śnieżce albo dzielnica uzdrowiskowa Ustronia to miejsca, które większość z nas widziała – jeśli nie na żywo, to przynajmniej na zdjęciu. Wystawa „Socmodernizm. Architektura w Europie Środkowej czasu zimnej wojny” pozwala zatrzymać na nich oko i przyjrzeć się bliżej.

Narracja ekspozycji zaczyna się od nakreślenia politycznego tła – pokazuje, w jaki sposób architektura wprzęgnięta została w propagandę nowego systemu, ale też zwraca uwagę na dwuznaczną historię stalinowskich pomników i socrealistycznego dziedzictwa, które z czasem stało się problematycznym „nadmiarem” oraz symbolem marnotrawstwa. W pierwszej sali oglądamy więc między innymi plany wschodniego Berlina ze słynną aleją Karola Marksa i Pałacem Republiki, jugosłowiańską Goricę, która – położona na granicy – miała olśnić swoim rozmachem Zachód, czy w końcu rozmaite wersje rodzimego Pałacu Kultury i Nauki z innych krajów bloku oraz serię fotografii z różnych państw, dokumentujących wysadzanie pomników Stalina. Klamrę dla tego historycznego prologu znajdziemy pod koniec wystawy, gdzie także pojawi się destrukcja – będzie to zburzenie muru berlińskiego, a więc ikony mniej symptomatycznej dla socmodernistycznej architektury, a bardziej dla powojennej historii całego regionu.

Kolejna część ekspozycji krąży wokół politycznej odwilży i Światowej Wystawy w Brukseli z 1958 roku, kształtowania się języka nowoczesności i jego ikonicznych egzemplifikacji – architektury użyteczności publicznej, która rodzi się w konsekwencji społecznych i politycznych zmian. Oglądamy więc wystawowe pawilony Czechosłowacji (zwycięzca Grand Prix), Jugosławii i Węgier, ale też uroczy w swojej „fiftiesowej” formie notatnik z kolorowanymi wycinankami Miroslava Řepy. Są i przykłady tak zwanego stylu brukselskiego (powstałego po wspomnianym Expo), w tym projekt robotniczego teatru w Zlinie. Obok pokazywane są też monumentalne realizacje, takie jak fisowska – stworzona z okazji Mistrzostw Świata w Narciarstwie – architektura Szczyrbskiego Jeziora, scena Festiwalu Pieśni w Tallinie czy wyburzony w 2006 roku Supersam w Warszawie.

Dalej narracja wysyła nas w kosmos. W poświęconej mu sekcji oglądamy projekty inspirowane międzyplanetarnymi odkryciami. Możemy zobaczyć wizjonerskie pomniki słowackiej Grupy VAL, takie jak „Akustikon” zaprojektowany w hołdzie dla czeskiego szachisty Miroslava Filipa, berlińskie mozaiki i reliefy Waltera Womacki czy przypominającą statek kosmiczny Kasę Oszczędności Pionierów Jugosławii. Obok dzieł architektury prezentowane są też eksponaty, które odkrywają trochę szerszy kontekst kulturowy: kostium z ocenzurowanego filmu sci-fi „Na srebrnym globie” (1987), geometryczne obrazy estońskiego artysty Leonharda Lapina, „Asteroidy” Jana Drosta, a nawet fragment czarnej komedii „Elektroniczne babcie” (1983). Ta ostatnia to czechosłowacki film o starszych paniach – robotach terroryzujących swoje przyszywane rodziny. W kontekście wystawy pełni on funkcję socjologicznego tła, które w ironiczny sposób komentuje radzieckie wyobrażenia nie tylko o futurystycznej, ale też o społecznej architekturze. Takie pozaarchitektoniczne akcenty powracają zresztą na wystawie wielokrotnie, dopowiadając wątki, ale także obrazując mentalny i kulturowy pejzaż czasów zimnej wojny.

Z kosmicznym imaginarium sąsiaduje nie mniej fantastyczna sekcja zatytułowana „Demiurdzy”. Została ona poświęcona totalnym wizjom modernizmu, prefabrykatom i osiedlom, wielkim urbanistycznym przedsięwzięciom – z jednej strony mamy Nowe Tychy, z drugiej Nowy Belgrad i odbudowane Skopje. Uwagę zwracają tu miasta przyszłości, takie jak praska „Etarea” z 1967 roku czy jugosławiańska koncepcja synturbanizmu inspirowana zigguratami, mająca być utopijnym remedium na niedoskonałości świata. Obok nich zobaczyć można między innymi chorzowską Halę Kwiatów oraz spektakularny Uniwersytet Świętych Cyryla i Metodego w Skopje.