W szczękach kamery

He came down to earth and he laid in the tree / I said Mr. Purple People Eater, don’t eat me / I heard him say in a voice so gruff / „I wouldn’t eat you ‘cause you’re so tough”
– Sheb Wooley, „Purple People Eater”, 1958

Obiektyw hollywoodzkiej kamery znowu by coś zjadł. Ta wielka gęba zawsze jest głodna – nowości, przelotnych mód, podglądactwa, mitotwórstwa, władzy. Pożera i eksploatuje bez wytchnienia, wydalając świat jako spektakl: piękne kłamstwa, galerie upozowanego życia, hiperrealistyczną przemoc, zysk jako najwyższą formę ludzkiej aktywności. Ikonoklazmy francuskich filozofów to dzisiaj publicystyczne klisze – każdy wie, że amerykańskie kino kradnie dusze, kłamie, zwodzi, pleni się, zabiera czas oraz wypełnia pustkę po rzeczywistości. Jednak co innego wiedzieć, a co innego – pokazać. Albo więcej – przechwycić i obrócić na swoją korzyść. Stworzyć coś na kształt popkulturowej króliko-kaczki: z jednej strony czysta rozrywka, opowieść nakreślona ruchem i wizualną atrakcją, w znanych ramach i schematach (mashup westernu, blaxploitation, lovecraftowskiego horroru i science fiction), z drugiej – metanarracja o „niebezpiecznych” obrazach, które całymi stadami przejmują kontrolę nad starym Hollywoodem. Mówimy przecież o kinie Jordana Peele’a, stawką jest więc nowa historia reprezentacji: taka, która przywróci godność i widzialność pracy ciał zepchniętych na margines produkcji filmowej. Bo, jak celnie zauważył krytyk „The New Yorkera” Richard Brody, „Nie!” to „kino eksploatacji, co znaczy w tym przypadku: o eksploatacji, o wyzysku i jego filmowej historii jako samej esencji medium ruchomych obrazów”.

Zadanie, którego podjął się Peele, jest karkołomne i aż trudno uwierzyć, że reżyser zdecydował się na manifestację metafilmowej erudycji akurat przy swoim najhojniej finansowanym projekcie, zapowiadanym jako „pierwszy blockbuster twórcy »Uciekaj!«”. Przed premierą o „Nie!” nie wiedzieliśmy praktycznie nic – był enigmatyczny trailer z latającym spodkiem chowającym się wśród chmur i czarnoskórymi aktorami biegającymi wzdłuż i wszerz kalifornijskiego rancza. Za efekt końcowy mogło robić właściwie wszystko: od taniego pastiszu „Kowbojów i obcych” Jona Favreau przez poważne „kino czarnego niepokoju” aż po surrealistyczne nie-wiadomo-co. Tymczasem nowy Peele to w pierwszej kolejności film o konsumowaniu kina – o obrazach pożerających ludzi i ludziach pochłaniających obrazy; o salach kinowych zasypanych popcornem i sypiącym się micie białego Hollywoodu. Da się o nim gadać godzinami z przyjaciółmi, wyłuskiwać kolejne aluzje i tropy oraz pokazywać studentom kultury wizualnej na zajęciach pod tytułem „Klisze-odbicia”. Albo po prostu obejrzeć jako nowoczesny blockbuster w duchu starego Kina Nowej Przygody, z zapierającymi dech, panoramicznymi zdjęciami Hoyta Van Hoytema. Utonąć w akcji i fantasmagorii bez pytania o alegoryczny sens tego dziwacznego widowiska.

W „Nie!” czarni protagoniści istnieją – jak to u Peele’a – w typowo nieintuicyjnych rolach, wrzuceni w sam środek amerykańskiego mitu o Dzikim Zachodzie oraz w samo serce historii kina – dosłownie i w przenośni. Scena otwierająca „Nie!” – słynne studium ruchu Eadwarda Muybridge’a – splata w jednym, błyskawicznym obrazie trzy najważniejsze płaszczyzny tematyczne filmu: historię medium, historię czarnych reprezentacji i historię nieludzi na wielkim ekranie. Muybridge’a powszechnie uważa się za jednego z pionierów kinematografii: ten fotograf-samouk, korzystając z systemu sprzężonych aparatów fotograficznych, chwytał kolejne fazy ruchu ludzi i zwierząt, a następnie – za pomocą wynalezionego przez siebie urządzenia, zoopraksiskopu – animował statyczne odbitki. W 1877 roku, na terenie Palo Alto, posiadłości należącej wówczas do Lelanda Stanforda, prezesa linii kolejowej Central Pacific Railroad, Muybridge „nakręcił” jeden z pierwszych protofilmów – ujęcie czarnego dżokeja na galopującym koniu – ale już rok później pokłócił się ze Stanfordem o podział zysków, zerwał współpracę i wyjechał do Europy. Hollywood businesses as usual.

Ten krótki „GIF” – jeden z pierwszych nowoczesnych ruchomych obrazów sensu stricto – posłużył Peele’owi za punkt wyjścia: faktograficzny detal, z którego da się wydestylować przewrotną fikcję; historię nigdy niezaistniałą, choć możliwą, spinającą losy pierwszych „obiektów” filmowych – czarnych mieszkańców USA oraz zwierząt – w coś na kształt rodzinnej sagi i zarazem historii asymetrycznej współpracy międzygatunkowej. W „Nie!” potomkowie „pierwszego czarnego aktora” – w rzeczywistości osoby zupełnie anonimowej, bo przecież nikt w XIX-wiecznej Ameryce nie zawracał sobie głowy personaliami bydła – od ponad stu lat pielęgnują rodzinną tradycję: hodują konie i wypożyczają je na plany, a Haywood Hollywood Horses – ranczo promowane hasłem „prowadzone wyłącznie przez czarnoskórych hodowców” – to marka doskonale znana na rynku. Wokół olbrzymiej posiadłości – od początku w jakiś sposób niesamowitej, bo niepasującej do obiegowej fantazji o „dobrym” westernie, kto to bowiem widział czarnych zarządzających tak stereotypowo białym interesem? – zaczyna krążyć jakieś tajemnicze, bliżej niezidentyfikowane widmo. Najpierw w dziwnych okolicznościach ginie Otis Senior (Keith David, aktor, którego życiorys mógłby posłużyć za ilustrację kilku dekad z historii Hollywoodu) – z nieba spada deszcz żelastwa, a coś ostrego przebija oko starca i kaleczy mózg. Schedę po ojcu przejmują Otis Junior (Daniel Kaluuya), zamknięty w sobie, wrażliwy opiekun zwierząt, oraz jego siostra Emerald (Keke Palmer) – za głośna, za szybka i zbyt narcystyczna mistrzyni autoprezentacji i improwizacji. OJ nie radzi sobie z ludźmi, ale nie to jest właściwą przyczyną długów i groźby utraty rancza. To raczej sama branża przechodzi jakościową rewolucję – konie, wyeksploatowane do cna i traktowane w kategoriach reliktów przeszłości, które ongiś „meblowały” westernową wyobraźnię amerykańskiego człowieka, są dzisiaj zbyt drogie i za trudne w obsłudze, więc coraz częściej ustępują pola animacjom komputerowym. Zmierzch bezimiennych „wyrobników Hollywoodu” świetnie ilustruje jedna z filmowych scen: na planie OJ ma po prostu stać i pilnować wypożyczonego konia, który następnie posłuży jako model dla grafików od CGI. Z wymalowanymi wzdłuż tułowia czerwonymi iksami zwierzę wygląda jak karykatura dawnej świetności – obiekt prowadzony na rzeź.