Trudna sztuka puentowania

Najnowsza premiera Teatru Polskiego w Poznaniu zdążyła już zjednać sobie wielu internetowych pochlebców. Kilka kliknięć i proszę: dowiaduję się, że to taki dobry spektakl, że dawno takiego w Poznaniu nie oglądaliśmy, że to wręcz arcydzieło. Po części Was rozumiem, entuzjaści i entuzjastki „Cudzoziemki” w reżyserii Katarzyny Minkowskiej, z drugiej zaś strony odrobinę mnie te Wasze „ochy i achy” niepokoją. To jest, owszem, bardzo sprawny i świetnie zagrany spektakl; lecz wręcz nieznośnie mieszczański w swojej potrzebie tautologicznego wskazywania widowni palcem oczywistych sensów. Załapaliśmy za pierwszym razem, serio! „Cudzoziemka” to przedstawienie, które stara się zbyt mocno, za bardzo się wdzięczy, a przez to wytraca potencjał wielu ciekawych pomysłów. W założeniu miało być komediodramatem, ale ewidentnie nie potrafi się zdecydować, czy bardziej chce być komedią, czy dramatem. Nie zmienia to jednak faktu, że „Cudzoziemkę” naprawdę warto zobaczyć. I to co najmniej z pięciu powodów.

Powód pierwszy: dramaturgia

O „Cudzoziemce” Marii Kuncewiczowej pisze się jako o jednej z najważniejszych powieści psychologicznych okresu międzywojennego. Przed dramaturgiem – Tomaszem Walesiakiem – stało zatem niemałe wyzwanie. Jak uwspółcześnić Kuncewiczową? Jak nie utracić neurotycznego rozwibrowania oraz tempa powieści, a przy tym nadać „Cudzoziemce” nowoczesne i potoczne brzmienie? Jak zachować napięcie pomiędzy problematyczną przynależnością i tożsamością narodową tytułowej Róży, dla Rosjan „Poliaczki”, dla Polaków „Kacapki”? Czapki z głów przed Walesiakiem! Dawno nie słyszałam w teatrze lepiej skrojonego tekstu. Dialogi są wartkie i zadziorne, a oryginalne wątki z „Cudzoziemki” wplecione w strukturę dramatu celnie i z dużym wyczuciem ich scenicznego potencjału. Aktorki i aktorzy mają tu co grać, mają od czego się odbić, w czym ukorzenić swoje postacie. I najważniejsze: monologi, które dodają ich kreacjom warstw, charakteru i ikry! Te, które wygłasza Róża (otwierający cały spektakl, wypowiadany jeszcze przy opuszczonej kurtynie), Jadwiga (mowa pogrzebowa), oraz Władzio (o zabawie maminymi sukienkami) stanowią uzasadnienie motywacji bohaterek i bohaterów oraz nienachalne poszerzenie ich biografii. Kuncewiczowa byłaby zapewne z takiej wersji teatralnego psychologizmu całkiem zadowolona.

Walesiak błyskotliwie balansuje pomiędzy dwoma skrajnościami: śmiesznością (więcej niż komediowością) i tragizmem (więcej niż powagą czy patosem). Tekst płynie, ujawniając coraz to nowe aspekty relacji rodzinnych oraz specyfikę emocjonalnych zadr pomiędzy postaciami. Pomimo tak sprawnie skrojonego szkieletu, „Cudzoziemka” zdaje się miejscami nieznośnie „dociśnięta” – podsumowywana zbyt dosadną, eksplicytną puentą. Odnoszę jednak wrażenie, że wina nie leży po stronie słów, lecz w geście reżyserskim. Z koncepcją inscenizacyjną Katarzyny Minkowskiej jest bowiem tak, jak ze świetnym żartem, który dla spotęgowania efektu zostaje opowiedziany dwa razy z rzędu. Fakt, śmiejemy się, bo to przecież nadal zabawny dowcip, ale już jakby bardziej z grzeczności dla opowiadającego.

Powód drugi: koncepcja

Ale, ale! Pomysł na osadzenie akcji spektaklu w domu pogrzebowym podczas ostatniego pożegnania tytułowej „Cudzoziemki” – Róży Eweliny Żabczyńskiej – jest bardzo trafiony! Podobnie jak wplecenie bohaterki w splot wydarzeń i relacji jako zmarłej-obecnej. Potencjał sceny otwierającej widowisko, w której poznajemy Różę-zjawę, zostaje jednak zmarnowany, kiedy sekwencja wyjaśniająca widzowi, w jakiej konwencji zrealizowana jest całość spektaklu, zaczyna się niemiłosiernie dłużyć. Kiedy w kolejnej i kolejnej odsłonie widzimy dokładnie te same gesty i słyszymy te same zdania, przeciekawa koncepcja zaczyna męczyć. Czy nie wystarczyłoby, gdyby Róża poinformowała widownię, że jest odpowiedzialna za wszelkie zasługi i osiągnięcia swoich bliskich w dwóch (no, dobra, może trzech) scenach ze swoimi dziećmi – Martą i Władziem? Nachalna tautologia nie podbija wcale neurozy głównej bohaterki, nie pogłębia widzowskiego zaangażowania w historię – po prostu nuży. Podobne odczucia towarzyszyły mi podczas scen zamykających „Cudzoziemkę”: zupełnie niepotrzebnego monologu Marty, cringowej (zdaje się, że także dla samych aktorów) wymiany zdań o napisanych listach pomiędzy Martą a jej mężem oraz – co odczułam najbardziej boleśnie – w trakcie przeciągającego się dialogu (znów, choć wcale nie jest to winą ani samej postaci, ani odgrywającej ją Roszko) Marty oraz Michała – pozornie wielkiej miłości samej Róży. Każda z tych scen pozostawiła wrażenie nadmiaru, odczuwane zarówno w odniesieniu do tekstu, jak i w pomyśle na prowadzenie fabuły.

Zdaje się jednak, że Minkowskiej zależało na zmęczeniu widzów, wciąganych w sam środek rodzinnej traumy oraz jej wielowątkowego uzewnętrzniania. Przyglądając się „Cudzoziemce”, jesteśmy skazani na towarzyszenie bohaterom w bolesnym wywlekaniu kolejnych krzywd. Ma nam być niewygodnie. Mamy czuć się przytłoczeni odsłanianymi wątkami tej rodzinnej epopei o toksycznym przywiązaniu i nieznośnym poczuciu niemocy. W widzowskim towarzyszeniu bohaterkom i bohaterom „Cudzoziemki” nie chodzi chyba nawet o empatię, ale o samo uczestnictwo w zbiorowym akcie wypowiadania (a tym samym – urealnienia) krzywd. Dlatego przewrotna decyzja o ulokowaniu akcji w przestrzeni domu pogrzebowego – z plafonem pod sufitem, nibynóżkami i nibygłówką ciała zmarłej, ale także krakersami i winkiem z miętą – były konwencji tego spektaklu bardzo potrzebne. I chociaż samo miejsce konotuje bardzo konkretne skojarzenia, które pozornie można by przełamać tylko zaangażowanym kampem albo sprawną krytyką – nazwijmy ją antymetafizyczną – domowi pogrzebowemu z „Cudzoziemki” udaje się zarówno odciążyć potencjalny patos, jak i wymóc kondensację wątków. Sprytny i udany zabieg.

Powód trzeci: aktorstwo

Zbudowanie wiarygodnej i wielowymiarowej roli w spektaklu, który bez pardonu skręca w stronę komedii, żeby za chwilę wmawiać widzowi, że jednak jest dramatem w pełni poważnym, to z pewnością zadanie niełatwe. I chociaż tekst działa na korzyść aktorek i aktorów Teatru Polskiego – w ich grze widoczne jest owo wahanie i niezdecydowanie. Intuicja podpowiada mi, że odpowiedzialna jest za to inwencja reżyserki, a nie warsztat aktorski zespołu. Czy Kornelia Trawkowska w roli Jadzi gra w tej samej sztuce, kiedy kompulsywnie i slapstickowo zaczesuje mężowi grzywkę i kiedy wygłasza przejmujący monolog nad grobem swojej teściowej? Widzowie mają, jak rozumiem, znaleźć się pod wrażeniem tej nagłej, wywołanej silnymi emocjami zmiany. Mają nadal podążać za postacią i emaptyzować z nią, kiedy z konwencji (chyba niezamierzenie) rysowanej grubą kreską przechodzi w zupełnie realistyczną sekwencję monologu-wyznania? Takie połączenia mogą zdawać egzamin tylko wówczas, kiedy komediowość spektaklu opiera się na akcentach drobnych i naturalnych; nie jest zaś komedią omyłek ze zbyt szerokim gestem. Mimo to Trawkowska poradziła sobie z postacią Jadzi (w ramach narzuconej koncepcji) naprawdę dobrze, przypominając, że jest aktorką wielozadaniową. Bardzo mnie cieszy, że coraz więcej reżyserek i reżyserów pracujących w Poznaniu to dostrzega.